در  رثاء  شادروان  شهيد  عباسعلى  خلعتبرى
وزير  امور  خارجه  ايران  در  دوران  پادشاهى  محمد  رضا  شاه  پهلوى

پيشگفتار

بمدت  پنج  سال  از  اواسط  سال  ۱۳۵۲  تا  اوايل  سال  ۱۳۵۷  وزيرامورخارجه  وقت،  روانشاد  شهيد  عباسعلی  خلعتبری،  بيشتر  مواقع  رئيس  مستقيم  من  بود.  ازميان  وزرای  امورخارجه  که  درسی  و  چند  سال  خدمتم  در  وزارت  امورخارجه  سمت  آن  وزارتخانه  را  بعهده  داشتند،  از قبيل،  باقر  کاظمی (مهذب الدوله)،  همايون جاه،  قدس  نخعی،  عبدالحسين  مفتاح  (کفيل وزارت  امورخارجه)،  حسين  فاطمی،  علی اصغر  حکمت،  غلام عباس آرام،  اردشير زاهدی،  عباسعلی خلعتبری،  اميرخسرو افشارقاسملو  و  بالاخره،  احمد  ميرفندرسکی،  تنها  دونفر  ازاين  شخصيتها،  در  وزارت  امورخارجه  نوآوری  چشم  گير  کردند:  اردشير زاهدی  و  عباسعلی خلعتبری.

اردشير زاهدی  با  قدرتی  که  داشت  به  حقارت  و  فقری  که  درمدت  طولانی  وزارت  مرحوم  غلام عباس آرام  بر  وزارت  امورخارجه  و  درنتيجه  به  کارمندان  آن  وزارت  تحميل  شده  بود،  پايان  داد.  او با پشتيبانی  بيدريغ  ازکارمندان  وزارت  امورخارجه  توانست  روح  تازه ای  به  طرز  کار  و  فضای  حاکم  بر وزارت  امور  خارجه  ببخشد  که  موجب  بهبود  بازدهی  کارهمگان  شد.  درمورد  خدمات  جناب  اردشير  زاهدی  در  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی،  بايد  شرح  ديگری  نگاشته  شود،  تا وصف  خدمات  گران بها  و  احياء کننده‌ی  ايشان  به  اطلاع  عموم  رسانيده  شود.  چون  منظور  از  اين  نوشته  تشريح  خدمات  شادروان  شهيد  عباسعلی خلعتبری  است،  برای  نوآوری‌های  او،  دست  کم  درباره‌ی  آنچه  که  ازمن  خواست  تا انجام  دهم،  ناچار به  بازگوئی  جزئيات  بوده‌ام.  زيرا در غير اينصورت،  خدمات  وی  در  وزارت  امورخارجه  روشن  نميگردد.  بايد  اضافه  کنم  که  خدمت  من  بيشتر  مربوط  به  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  و  امور  فرهنگی  وزارت  امورخارجه  بود.  ترديد  ندارم  که  درساير  امور  هم  عباسعلی خلعتبری،  نوآوری‌هائی  داشته  است  که  ساير  همکاران  سابق   به  آن  نوآوری‌ها بايد  واقف  باشند.

دراينجا از آنان  که  هنوز  درقيد  حيات  هستند،  عاجزانه  استدعا ميکنم  تابرای  بزرگداشت  عباسعلی  خلعتبری  دست  ياری  داده  و  اين  نوشته  را  هرچه  بيشتر  تکميل  نمايند.  اذعان  ميکنم  که  من  فقط  مجری  خواست  های  خلعتبری بودم  و  همه  کارهائی  که  درمدت  پنج  سال  انجام  دادم  بخواسته  او  و  پشتيبانی  آن  راد مرد  شهيد  بود  و  بس.  بهيچ  وجه  جنبه  خودستائی  را  درنظر  نداشته‌ام،  بلکه  درهرمورد  عين  حقيقت  را  برای  آگاهی  آيندگان  و  يا  آنانکه  دست  بکار  نوشتن  تاريخ  اجتماعی  دوران  دودمان  پرافتخار  پهلوی  هستند  ويا  بعدها  خواهند  بود  نگاشته‌ام،  آرزوميکنم  که  اين  نوشته  ياورشان  گردد.  بنابراين  از  خوانندگان  استدعا  دارم  که  اين  نوشته  را،  از دريچه ی  سپاس  فراوان  من  و  ساير  همکاران  وقت  وزارت  امورخارجه  از  روانشاد  شهيد،  عباسعلی  خلعتبری  قضاوت  نمايند.  درپايان  بايد  از  زحمات  بانو  نزهت  يحيی زاده  که  بادقت  و  پشتکار  مرا  درتصيح  اغلاط  ياری  دادند  و  همچنين  از  راهنمائی‌های  بسيار  ارزنده‌ی  جناب  دکتر  اسدالله  نصر  اصفهانی،  صميمانه  سپاسگزاری  کنم.

باسپاس  قبلی،
هاشم  حکيمی  جمعه  بيست  و  يکم  ماه  می  ۲۰۰۴  برابر  با  يکم  خرداد  ماه  ۱۳۸۳

دو دوست

چنانکه  پيشتر  در اين  ياد‌ مانده‌ها  آمده  است،  ابراهيم  حکيمی «حکيم‌الملک»  دائی  بزرگ  من  بسبب  اينکه  من  اولين  نوه  پسری  بودم  و  درضمن  او  با  پدرم  رابطه‌ی  تنگاتنگ  داشت،  بمن  لطف  مخصوص  ابراز  ميکرد  و  بهمين  مناسبت  من  هرهفته  يکی  دوبار  به  خانه‌اش  درسرآب‌ سردار  واقع  در  خيابان  ژاله  سر  ميزدم  و  هربار،  پيش  خدمت  قديمی  او،  اسدالله  خان،  مرا  به  اتاق  حکيم‌الملک  راهنمائی  کرده  وبا چای  و شيرينی  پذيرائی  ميکرد.

روزی  طبق  معمول  حوالی  ساعت  چهار  بعد  از  ظهر  بسراغ  دائی بزرگ  رفته  بودم.  پس  از  مدتی  کوتاه،  همراه  حکيم‌الملک  ازخانه  بدر  شديم.  من  فکر  ميکردم  که  او  قصد  راهپيمائی  کوتاه  دارد،  لکن  دائی  بزرگ  قدم  زنان  مرا تا  ميدان  مخبرالدوله  کشانيد  و  در  آنجا  گفت «اگر  تندرستی  ميخواهی  بايد  راه  بروی،  واکنون  من  به  ديدار  دوستم  اعتلاء‌الملک  خلعتبری  ميروم».  سپس  من  خسته  و  وامانده  با  دائی بزرگ  خداحافظی  کردم  و  راه  خانه  را  با  اتوبوس  پيش  گرفتم،  ولی  او  راسته  خيابان  سعدی  را  بطرف  شمال  پيش  گرفت  و  بطرف  خانه‌ی  خلعتبری،  کمی  شمالی  تر  از  شرکت  بيمه  ملی  ايران  روانه  شد.  بعد  ها  از  خويشاوندان  شنيدم  که  اعتلاء‌الملک  خلعتبری  پس  از  درگذشت ابراهيم  حکيمی  تنها  دوست  ديرينش،  با  استکاف  ازصرف  خوراک  بنوعی  خودکشی  دست  زده  و  چند  روز  پس  از  فوت  حکيم‌الملک  او  نيز  دارفانی  را  بدرود  گفته  است.  بنظر  ميرسد،  اين  دو  نفر در حقيقت،  دو يار  دبستانی و مشروطه، همچون  دو  روح  دريک  بدن  بودند.

اين اولين  بار  که  نام  خلعتبری  بگوشم  رسيد.

خلعتبری و وزارت خارجه

دومين  بار،  درسال  ۱٩۶۱ هنگام  ماموريت  در  بلگراد  پايتخت  يوگوسلاوی  بود.  سفير،  محمد  علی  مسعود  انصاری  بمن  اعتماد  داشت ⁽رجوع  شود  به  ماموريت  من  دربغداد  تحت  عنوان  The Human Touch  درهمين  تارنما  به  زبان  انگليسی⁾  و  بهمين  سبب  کار  ارسال  و  دريافت  تلگرافهای  رمز  را  بمن  واگذاشته  بود.  روزی  تلگرافی  از  غلام  عباس  آرام،  وزير  وقت  امور  خارجه  خطاب  به  سفير  واصل  شد  که  درآن  به  وی  پيشنهاد  شده  بود  تا  سمت  دبيرکلی  سنتو  (سازمان  پيمان  منطقه‌ای)  را  درآنکارا  بپذيرد.  دو سه  روز  گذشت  و  سفير  به  اين  تلگراف  پاسخ  نداد  که  موجب  تعجب  من  گرديد  و  ناگزير  به  سفير  درباره‌ی  پاسخ  به  تلگراف  وزير  امورخارجه  يادآوری  کردم.  او  شرحی  نوشت  دائر  بر  اينکه  برای  احراز  اين  مقام  جناب  عباسعلی  خلعتبری  که  اکنون  سفير  در  ورشو  هستند  بمراتب  ارجح  است!

من  از  تعجب  دهانم  باز  ماند.  سفير  متوجه  تعجب  من  شد  و  گفت  «مأموريت  من  دربلگراد  درشرف  اتمام  است  و  پست  مهمتری  در  وزارت  امورخارجه  درتهران  درنظر  دارم  و  چون  نميخواستم  پاسخ  منفی  به  وزير  بدهم  لذا  طی  دو سه  روز  گذشته  با  مذاکره  با  جناب  خلعتبری  در  ورشو،  ايشان  را  آماده‌ی  پذيرش  دبير  کلی  سنتو  ديدم».  درضمن  سفير  اضافه  کرد  که  مرا  به  عضويت  نمايندگی  ايران  به  سازمان  ملل  متحد  گسيل  خوهد  کرد.  با  شنيدن  اين  گفته  همان  هنگام  دريافتم  که  محمد علی مسعود  انصاری  چشم  به  پست  معاونت  سياسی  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  دارد،  که  همينطور  هم  شد.

پس  از  کوتاه  مدت  ماموريت  سفير  و من  دربلگراد  پايان  يافت  و  هردو  بفاصله  يکماه  به  تهران  رسيديم  و  او  بسمت  معاونت  سياسی  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  و  من  بسمت  معاون  اداره  گذرنامه  آن  وزارت  منصوب  شديم.  دردوران  سی  ساله  خدمت  در  وزارت  امور  خارجه  از  روسای  دانشمند،  والامقام  و  آگاه  به  رموز  کار  سياسی،  درسهای  گران  بها  فراگرفتم  که  از  جمله  يکی  همين  هوشياری  محمد  علی  مسعود  انصاری  بود  که  با يک  تير  سه  نشان  زد:  ١-  پاسخ  منفی  به  وزير  امورخارجه  و  احيانا  به  شاه  نداد.  ٢-  دوست  ديرين  خويش،  عباسعلی  خلعتبری  را  مرهون  ساخت.  ٣-  مقام  مورد  نظرش  را  بدست  آورد.

سومين  بار،  درپايان  ماموريت  در  اسلو  به  تهران  بازگشتم  و  با  اينکه  درابتدا،  خلعتبری  وزيرامور  خارجه  بامن  برخوردی  صحيح  نداشت ⁽رجوع  شود  به  يادمانده  های  من  درهمين  تارنما  تحت  عنوان «چگونه  ميتوان  جاسوس  اتحاد  جماهير  شوروی،  نبود؟»⁾  معهذا،  مرا  احضار  و  خواست  تا  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  آن  وزرات  را  با  تازه  ترين  وسايل  کار  همانند  کشورهای  پيشرفته  مجهز  کنم  و  اضافه  کرد  که  ميدانم  که  از  بين  کارمندان  وزارت  امورخارجه  اين  فقط  شما  هستيد  که  ازعهده‌ی  اينکار  بر  می  آئيد  چون همگی از علاقه‌ام  بفنون فنی آگاه بودند  و از اوايل خدمت احمد ميرفندرسکى  مرا به شوخی «هاشم  برقی»  ناميده  بود.  من  پيشنهاد  جناب  وزير  را  جابجا  پذيرفتم  لکن  دوشرط  قائل  شدم:  اول  اينکه  به  اداره‌ی  حسابداری  دستور  دهد  به  بهانه‌ی  مقررات  جاری،  مزاحم  کار  من  نشوند!  دوم  اينکه  پس  از  پايان  کار  و  بازديد  شخص  وزير  از  نتيجه،  درصورتيکه  مطلوب  نظر  واقع  گردد،  مرا  ازرياست  آن  اداره  معاف  فرمايند!  جناب  خلعتبری  موافقت  کرد  و  بلافاصله  دستخطی  به  اداره‌ی  حسابداری  نوشت  دائر  براينکه  ريئس  جديد  اداره‌ی  اطلاعات  و  هزينه‌های  مربوطه  به  تجهيز  آن  اداره  به  رعايت  از  مقررات  جاری  نياز  نداشته  و  اداره‌ی  حسابداری  موظف  به  پرداخت  کليه  صورتحسابها  به  امضای  رئيس  اداره  ميباشد.  سپس  دستخط  را  بمن  تسليم  کرد!

 من  يکسر  بسراغ،  دوست  نزديکم  آقای  کی‌نوش  که  سالها  معاون  اداره‌ی  حسابداری  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  بود  رفتم  و  دستخط  وزير  را  جلوی  او  گذاشتم.  کی‌نوش  متحير  شد  و  گفت «چگونه  خلعتبری  محافظه‌ کار  يک  چنين  کارت  سفيدی  به  توداده  است؟»  پاسخ  دادم  «چگونگی  را  نميدانم،  لکن،  من  هيچکاری  به  عمل  کرد  شما  ندارم  و  اصولاً  بهای  دستگاههای  مورد  نياز  راهم  از  فروشندگان  نخواهم  پرسيد،  تا  دست  شما  بازباشد  و  منهم  بی‌اطلاع  بمانم.  من  فقط  رسيد  دريافت  وسايل  را  امضاء  ميکنم  و  بقيه  کارها  باخودتان  است!» با  اين  ترتيب  هر  دو  راضی  شديم  و  اداره‌ی  حسابداری  کوچکترين  ايرادی  به  کار  من  نگرفت  که  خود  موجب  سرعت  بخشيدن  به  انجام  خواسته‌ی  وزير  امورخارجه  شد.

کار  تجهيز  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  يکسال  ونيم  بطول  انجاميد.  اداره‌ی  اطلاعات با   ۱۶  دستگاه   تلکس  و  وسايل  چاپ  افست  و  فتوکپی  زيراکس  و  راديوهای  قوی  و  سالن  سينما  و  سخنرانی  باتمام  وسايل  با  کارمندان  تعليم  ديده  توسط  شرکتهای  فروشنده،  آماده  گرديد.  ولی  درهمين  حال،  وزيرامورخارجه  خواسته‌ی  ديگری  نيز  داشت.  ازجمله  روزی  مرا  بدفتر  کار  خود  احضار کرد  و  گفت:  «دراينجا  من  ناگزير  با  افراد  بيگانه  و  خودی  مذاکره  ميکنم  که  بعداً  آنان  گفته‌های  مرا  تحريف  کرده،  موجب  دردسر  ميشوند  و  من  هيچ  وسيله  برای  تکذيب  ادعای  آنان  دراختيار  ندارم.  از شما  ميخواهم  دفتر  کار  مرا  با  وسايل  مخفی  شنود  مجهز  سازيد  تا  از  سوء‌ استفاده‌ی  افراد  جلوگيری  شود».

من  شخصاَ  به  شرکت  سونی  رفتم  و  موضوع  را  با  رئيس  ژاپنی  آن  شرکت  درميان  گذاشتم.  رئيس  شرکت  سونی  بسيار خوشحال  شد  و  گفت  آماده  است  تا  به  بهترين  وجه  ترتيب  کار  را  هرچه  زود تر  بدهد  و  اين  کار  را  برای  شرکت  سونی  افتخارآميز  دانست  و  ضمناً  به  دشواريهای  معامله  با  اداره‌ی  حسابداری  اشاره  کرد.  به  وی  قول  دادم  که  کمترين  مزاحمتی  ببار  نخواهد  آمد  و  از  اين  بابت  نبايد  نگرانی  داشته  باشد  چون  ترتيب  کار  قبلا  توسط  وزير  امورخارجه  داده  شده  است.

شرکت  سونی  در  مدت  يکماه  دراتاق  پشت  دفتر  وزير  امورخارجه  سه  دستگاه  ضبط  صوت  بزرگ  و  خودکار  نصب  کرد  و  کليد  کوچکی  زير  ميز  وزير  امورخارجه  تعبيه  شد  تا  هرگاه  وزير  اراده  کند  با  فشردن  آن  کليد  ضبط  صوت  بکار  افتد  و  مذاکرات  را  ضبط  کند  و  سپس  نوار  مذاکرات  درهمان  اتاق  نگهداری  شود.  ميکروفونها  هم  طوری  نصب  شده  بود  تا  از ديد  محفوظ  باشد.  شرکت  سونی  دونفر  ازکارمندان  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  را  برای  کارکرد  با  دستگاهای  مربوطه  برايگان  تعليم  داد.

چون  برخلاف  معمول  من  اولين  رئيس  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  وزارت  امور  خارجه  بودم  که  با  مخبرين  بيگانه  مصاحبه  ميکردم  لذا  از  شرکت  سونی  خواستم  تا  همان  کار  را  که  در  دفتر  وزير  امورخارجه  باموفقيت  به  پيايان  رسانيده  بودند  دراداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  ولی  در  حد  کوچکترانجام  دهند.  ضمن  چند  روز  دستگاه  آماده  شد  ولی  با  ميکروفونهای  آشکار!  من  قبلا  به  مصاحبه  کننده‌ گان  هشدار  ميدادم  که  مذاکرات  ما  ضبط  ميشود  و  اگر  در  نشريات  خود  چيزی  برخلاف  گفته‌های  من  بنويسند  ويا  گفته  مرا  تحريف  کنند  برطبق  سند  موجود،  ازطرف  نمايندگيهای  شاهنشاهی  درکشور  های  خويش  مورد  تعقيب  قانونی  قرارخواهند  گرفت.  اين  مصاحبه  ها  ازنوار  پياده  ميشد  و  دراختيار  وزير  امورخارجه  قرارميگرفت  و  نسخه‌ای  به  نمايندگی  شاهنشاهی  درکشور  محل  اقامت  مصاحبه کننده  ارسال  شده  و  هشدار داده  ميشد  تا  مواظب  مندرجات  نشريه  مربوطه  باشند.  حتی  يکبار  وزير  امور  خارجه  دراين  باره  ويا  گفته‌های  من  ايراد  نگرفت.  دليل  اين  بود  که  بمحض  انتصاب  به  رياست  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  يکی  از  کارمندان  باتجربه  وکاردان  را  مامور  کردم  تا  مصاحبه  ها  و  فرمايشات  اعليحضرت  آريامهر  را  در  موارد  و  موضوعهای  مختلف  درآورده  با  ذکر  تاريخ  ومحل  ومشخصات،  آنها  را  در  دفترچه‌ای  برحسب  موضوع  فصل بندی  کند  تا  من  با  خواندن  آنها  خود  را  برای  مصاحبه  با  بيگانگان  آماده  سازم.  بهمراه  اين  مصاحبه‌کنندگان  بيگانه،  يکی  از  کارمندان  ساواک  مامور  در  اداره‌ی  کل  جلب  سياحان  بعنوان  مترجم  و راهنما  به  دفترم  ميآمدند  و  مخفيانه  مصاحبه‌ها  را  ضبط  ميکردند.

 يکی  از  روزها،  چندی  پس  از  پايان  مصاحبه  با  يک  خبرنگاراز  اهالی  بلغارستان،  بانوئی  که از ساواک  همراه  و  راهنما  بود  بدفتر  من  بازگشت  و  گفت «آقای  حکيمی،  اولا ً جای  نهايت  تشکر  است  که  شما  با  خبرنگاران  خارجی  مصاحبه  ميکنيد،  چه  هيچيک  از  مقامات  دولتی  حاضر  به  انجام  مصاحبه  با  آنها  نيستند،  فقط  شما  اينکار  را  ميکنيد.  اين  خبرنگاران  ناگزير  در  کوچه  وبازار  با  افراد  متفرقه  گفتگو  ميکنند  و  هرچه  بخواهند  مينويسند  و  مارا  دچار  اشکال  ميکنند.  باين  سبب  از  شما  بسيار  تشکر  ميکنيم.  دوم  اينکه  شما  هرآنچه  به  اين  خبرنگاران  ميگوئيد  با  کمی  پس  و  پيش  گفته‌های  شخص  اعليحضرت  درباره‌ی  موضوعهای  مختلف  ميباشد  و  ما  تعجب  ميکنيم  که  شما  چگونه  اين  گفته‌ها  را  بخاطر  داريد  و  جواب  صحيح  و  مقتضي‌^ا  به  خبرنگاران  ميدهيد؟»  دراين  هنگام  از  کشوی  ميز  دفترچه‌ی  تنظيم  شده‌ی  سخنان  شاهنشاه  را  درآوردم  و  به  وی  نشان  دادم!  آن  بانو  از  بازديد  محتوای  دفترچه  متحير  شد  و  خواست  تا  کپيه‌ای  از  آنرا  در  اختيار  داشته  باشد!  به  او  گفتم  شما  با  آن  دستگاه  عريض  و  طويل  و  بودجه‌ی  فراوانی  که  داريد  نه  تنها  بايد  خودتان  چنين  دفترچه‌ايرا  تهيه  ميکرديد  بلکه  آنرا  بين  ساير  متصديان  دولت  پخش  ميکرديد  تا  همگی  آماده‌گی  داشته  باشند  لذا  اين  را  بشما  نخواهم  داد!  آن  بانو  دست  ازپا  دراز  تر  دفترم  را  ترک  کرد.

پس  از  چندی  مجدداً  بدفتر  جناب  وزير  احضارشدم  و  ايندفعه  وزير ميخواست  ترتيبی  بدهم  که  مصاحبه‌های  حضوری  و  بدون  برنامه  که  مخبرين  ازهرفرصتی  استفاده  ميکردند  و  هرجا  وزير  را  گير  ميآوردند  سوالاتی  را  مطرح  ميکردند،  نيز  ضبط  شود  تا  مخبرين  نتوانند  گفته‌های  او را  تحريف  کنند.  درپاسخ  به  وزير  گفتم «اينکار  آسان  است  لکن  تاحدی  مزاحمت  برای  جنابعالی  فراهم  ميکند  و  آن  اينستکه  درهمه  جا  يا  شخص  من  ويا  معاون  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  بايد  حضور  داشته  باشيم  و  با  دستگاههای  ضبط  صوت  کوچک  فرمايشات  شمارا  ضبط  کنيم.  اگر  اين  مزاحمت  موجب  ناراحتی  جنابعالی  نميگردد  پس  دستور  فرمائيد  دفتر  مخصوص  شما  برنامه‌ی  روزانه‌ی  شما  را  دراختيار اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  قراردهد  تا  ترتيب  اينکار  بدقت  داده  شود».  وزير  گفت  مانعی  ندارد  و  ترتيب  کار  داده  خواهد  شد.  اين  بار  بسراغ  شرکت  فيليپس  که  تازه  ضبط  صوتهای  بسيار  کوچک  جيبی  به  بازار  آورده  بود  رفتم  و  دو  دستگاه  با  چندين  ده  حلقه  نوار  برای  وزارت  امور  خارجه  خريداری  شد.  دستگاهها را  با  معاونم  نزد  جناب  وزير  بردم  و  ايشانرا آگاه  ساختم  که  از  فردا  فرمايشات  ايشان  هرکجا  که  با  مخبرين  برخورد  کنند  ضبط  و  پياده  خواهد  شد.  و  اضافه  کردم  که  از  مخبرين  دعوت  خواهم  کرد  تا  در  اتاق  کنفرانس  جمع  شوند  و  ضمن  پذيرائی  دستگاهها  را  به  آنان  نشان  خواهم  داد  وهشدار ميدهم  تا  مواظب  باشند  و  ياوه سرائی  نکنند!  چون  اينکار  نميتواند  محرمانه  باشد  و  بهتر  است  که  مخبرين  قبلا ً  آگاه  شده  باشند.  جناب  خلعتبری  موافقت  فرمودند  و  من  بهمان  ترتيب  عمل  کردم  و  وزير از شر مخبرين  خلاص  شد.

يکی  از  وظايف  اداره‌ی  اطلاعات  ومطبوعات  چاپ  و  انتشار «مجله‌ی  رسمی  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی»  بود  که  هرشش  ماه  يکبار  منتشر  ميشد.  اين  مجله،  حاوی  اخبار  مخصوص  وزارت  امورخارجه،  ياد‌داشت ‌ها،  بخشنامه‌ها،  مقاوله ‌نامه‌ها  و  قراردادها  با دول  بيگانه  و  ساير  امور مهم  مختص  وزارت  امورخارجه  بود  که  برای  آگاهی  نمايندگی  های  شاهنشاهی  درسراسر  دنيا  و  روسای  ادارات  مرکزی،  دربار  شاهنشاهی،  نخست  وزيری،  و  برخی  از  مقامات  بالای  مملکتی  ارسال  ميشد.  وقتی  من  رياست  اداره  اطلاعات  و  مطبوعات  را  پذيرفتم  چاپ  و  انتشار  اين  مجله  بيش  از  يکسال  به  تاخير  افتاده  بود،  يعنی  دوشماره  کسر  داشت.  پس  از  تحقيق  از  مسئول  چاپ  نشريه  به  نواقص  کار  که  ازجمله  اتکاء  به  چاپخانه  دولتی،  که  وقت  کافی  نداشت  و  يا  چاپخانه  های  خصوصی،  که  نميخواستند  با  اداره‌ی  حسابداری  برای  مبلغی  ناچيز در بيفتند  پی  بردم.  لذا  با  صاحبان  چاپخانه‌های  خصوصی  قرارگذاشتم  که  صورتحساب  آنان  را  شخصاً  پرداخت  کنم،  بشرط  آنکه  آنها  کار  را  هرچه  زود  تر  تمام  کنند.  پس  از  سه  ماه،  نسخه‌ی  يکسال  عقب  افتاده  از زير چاپ  و  صحافی  درآمد  و  توزيع  شد.  ودوماه  بعد  نسخه‌ی  دوم  که  بيش  از  ششماه  عقب  افتاده  بود  منتشر  گرديد.  اين  سرعت  عمل  موجب  دلگرمی  کارمندان  دست  اندرکار  گشت  لکن  از  آنان  خواستم  که  کوشش  کنند  نسخه‌ی  آينده  درهفته  اول  پايان  ششماهه  منتشر  شود  و  آنهم  نه  تنها  بزبان  فارسی  بلکه  آنچه  از  اسناد  و مدارک  به  زبان  فارسی  و  زبانهای  ديگر  از  جمله  انگليسی  و  فرانسه  و  آلمانی  موجود  باشد  بايد  درکنار متن  فارسی  به  چاپ  برسد،  وچنين  نيز  شد.

سر  موعد  يک  نسخه  از  مجله  را  شخصاً  نزد  وزيرامورخارجه  بردم  و  ايشان  را  آگاه  ساختم  که  اين  مجله‌ی  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  است  که  درست  درهفته  اول  ششماهه  چاپ  و  منتشر  شده  است  و  اضافه  کردم  جناب  آقای  خلعتبری  لطفاً  نگاهی  به  اين  مجله  بيفکنيد،  چون  نه  تنها  سر  موعد  مقرر  منتشرشده  است  بلکه  متون  لازم  به  سه  زبان  در  آن  گنجانيده  شده  است!  وزير  با  ناباوری  مجله  را  گشود  و هر چه  بيشتر نگاه  کرد بيشتر  متحير  ميشد!  لذا  ازجای  برخاست  و  دست  مرا  فشرد  و  تبريک  گفت  و  اضافه  کرد  اميدوارم  اينکار  بهمين  صورت  ادامه  يابد.  متاسفانه  با  ترک  اجباری  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات،  که  بعداً  خواهد  آمد،  چاپ  اين  نشريه  بسيار  مفيد  تعطيل  گرديد.  دليل  ايجاد  چاپخانه  دراداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات،  يکی  هم  اين  بود  تا  از  غمزه‌ی  صاحبان  چاپخانه  ها  و  امروز  و  فردا  کردن  آنان  آسوده  شويم.

يکی  ديگر  ازکارهای  عمده  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  وزارت  امورخارجه  رسانيدن  اطلاعات  لازم  و  سريع  به  روسای  ادارات  و  معاونين  ومديران  کل  وزارتخانه  بود.  قبل  از  من  تعداد  کمی  روزنامه‌های  چاپ  تهران  بين  اين  مقامات  توزيع  ميشد،  لکن  از  نشريات  بيگانه  خبری  نبود  که  بعقيده  من  کاری  ناقص  انجام  ميشد.  دراين  باره  صلاح  ديدم  طی  بخشنامه‌ای  از  معاونين،  مديران  کل  و  روسای  ادارات  سئوال  کنم  که  به دريافت  کدام  يک  از  روزنامه  ها  و  مجلات  خارجی  نياز  ياعلاقه  دارند.  پس  از  چند  روز  فهرستی  کامل  از  تقاضاهای  آنان  تهيه  شد.  با  دردست  داشتن  آن  فهرست  بديدارآقای  حسن  عرب  از  دوستان  سابق  کالج  آمريکائی  و  صاحب  بنگاه  «پياده  رو»  توزيع  کننده  روزنامه‌ها  ومجلات  خارجی  درايران  رفتم.  حسن  بعد  از  سالها  دوری  از  يکديگر  از  ديدن  من  شاد  گشت.  ازوی  خواستم  تا  هرچه  زود  تر طبق  فهرست  روزانه‌  نشريات  مورد  نظر  را  به  شعبه‌ی  مربوطه  اداره‌ی  اطلاعات  ومطبوعات  وزارت  امورخارجه  تحويل  دهد  و  به  او  اطمينان  دادم  که  اداره‌ی  حسابداری  دردسری  برای  او  نخواهد  تراشيد.  قسمت  توزيع  را  نيز  مجهز  ساختم  تا  بمحض  دريافت،  نشريات  را  طبق  فهرست  توزيع  کنند.

 پس  ازچندی  جناب  خلعتبری  مرا  بدفتر  خود احضار  کرد.  ودرباره‌ی  صورتحساب  بالا  بلند  بنگاه  پياده رو  توضيح  خواست.  عرض  کردم «جناب  آقای  وزير،  دراينکه  آقايان  معاونين  و  مديران  کل  و  روسای  ادارات  وزارت  امور  خارجه  را،  بايد اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  درجريان  امور  بين‌المللی  قراردهد  تا  بوظيفه‌ی  حقيقی  خود  که  اطلاع  رسانی  است  عمل  کرده  باشد  شکی  نيست  و  همچنين  دراينکه  حقوق  و  مزايای  کارمندان  وزارت  خارجه  به  آنان  اين  امکان  را  نميدهد  که  هزينه‌ی  بالای  اين  نشريات  را شخصاً  تقبل  کنند  آنهم  روشن  است.  اکنون  تصميم  با  جنابعالی  است  که  آيا  ميتوان  به  اينکار  ضروری  ادامه  داد  يا  اينکه  ناگزير  بايد  تعطيل  شود!»  وزير  پس  از  مدتی  تفکر،  گفت «اينک  فهميدم  چه  ميکنيد.  بسيار  خوب  ادامه  دهيد  لکن  اين  مجلات  که  بيشتر  بکاربانوان  ميخورد  برای  چيست؟»  به  وزير  گفتم «استدعا  دارم  اجازه  فرمائيد  دراينمورد  با  سرکار  عليه  بانو  خلعتبری  مذاکره  و  کسب  تکليف  نمايم!؟»  وزير  با  نهايت  تحير  نگاهی  به  من  افکند  و  گفت  «بفرمائيد!» سپس  با وقت  قبلی،  بديدار  بانو  خلعتبری  رفتم  و  به  ايشان  توضيح  دادم  که  حتی  اگر  بانوان  همسران  کارمندان  عاليرتبه  وزارت  امورخارجه  بزبانهای  بيگانه  بحد  کافی  آشنا  نباشند،  فقط  ديدن  تصاوير  اين  مجله  ها  کارساز  خواهد  بود  و  آن  درست  چيزی  است  که  شما هميشه  درجمع  همسران  کارمندان  گوشزد  ميفرمائيد.  بانوی  بسيار  محترم  وآگاه  و  دانشمند،  نگاهی  کرده  و  گفت دراين  باره  با  همسرم  مذاکره  خواهم  کرد".  اينکار  تا  مدتی  که  من  مسئول  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  بودم  ادامه  يافت،  لکن  پس  از  من  به  تدريج  کار  بهمان  صورت  ناشايست  قبلی  درآمد.

از اتفاقات  جالب  دراين  مدت  يکی  ديگر  اين  بود  که،  دستگاههای  عديده  تلکس  هرکدام  مستقيما  در  طول  بيست  وچهار  ساعت  به  آژانسهای  خبرگزاری  بين‌المللی  وصل  بود.  هر  دودستگاه  از  ۱۶  تلکس  دارای  دو  متصدی  بود  که  در  ۱۸  ساعت  از  شبانه  روز  اخبار  را  ميديدند  واگر  موضوعی  فوريت  داشت،  آنا  بعرض  وزير  و  معاونين  مربوطه  ميرسانيدند،  بطوری  که  مقامات  عالی  وزارت  امورخارجه  ايران  هميشه  از  آخرين  اخبار  جهان  اطلاع  داشتند.  ازجمله  شبی  حوالی  ساعت  ٩  يکی  ازکارمندان  باتلفن  اطلاع  داد  که  هم  اکنون  روی  تلکس  خوانده  است  که  مائوتسه  تونگ  درگذشته  است.  اين  درست  شبی  بود  که  وزيرخارجه  در تالار  بزرگ  وزارت  خارجه  از  چوئن‌لای  و  همراهان،  مهمانان  رسمی  دولت  شاهنشاهی  ايران  به  شام  نشسته  پذيرائی  ميکرد.  کارمند  مزبورکسب  تکليف  ميکرد  که  چگونه  خود  را  دراين  موقعيت  به  وزير  خارجه  برساند؟  به  او  دستور  دادم  که  عين  خبر  را  درپاکتی  گذارده  و  به  تالار  پذيرائی  برود  واگر  متصديان  تشريفات  از  ورود  او  به  تالار  جلوگيری  کردند، آناً  مرا  خبر  کند.  به  او  تذکر  دادم  که  ازپشت  آهسته  به  وزير  نزديک  شده  وبگويد  که  آقای  حکيمی  خواسته  است  که  اين  پيغام  بسيار  مهم  را  هم  اکنون  به  اطلاع  جنابعالی  برسانم  و  پاکت  را  به  وزير  تحويل  داده  و  فوراً  تالار  را  ترک  کند.  من  نميدانم،  که  وزير  چگونه  اين  خبر سوگ  را  در  آن  مهمانی  مطرح  کرد  و  چه  پيش  آمد و ليکن  روز  بعد  جناب  خلعتبری  مرا  بدفتر  خود  احضار  و  از  زحمات  و  موقع  شناسی  وسرعت  وپشتکار  و  طرز  برخورد  کارمندان  اداره‌ی  اطلاعات  تشکر  کرد.

هم  زمان  با  تجهيز  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  وزارت  امورخارجه  در  تهران،  از  کار  تجهيز  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  در  سراسر  دنيا  غافل  نبودم.  تا  آن  زمان  درچندين  نمايندگی  خدمت  کرده  بودم  وبه  نواقص  کار  آگاهی  کامل  داشتم.  ازجمله  اينکه،  وزارت  فرهنگ  و  هنر  فيلمهائی  جالب  درباره‌ی  ايران  ميساخت  و  همچنين  دستگاه  راديو  و  تلويزيون  فيلمهای  مربوط  به  آخرين  اخبار  داخلی  را  توسط  وزارت  امور خارجه  به  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  ميفرستاد،  ولی  بعلت  عدم  وسايل  لازم  (پروژکتور  سينما  و  پرده  و  ساير  وسايل)  درنمايندگی‌ها،  اين  فيلمها  بلااستفاده  درگوشه  ای  ميماند  که  خود  نقض  غرض  و  صرف  هزينه  ای  کاملاً  بيمورد  بود.  موضوع  را  با  جناب  خلعتبری  درميان  گذاشته  و  پيشنهاد  کردم  وزارت  امور  خارجه  موظف  است  که  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  را  هم  با  دستگاههای  مورد  لزوم  مجهز  سازد،  تا  کار  ما  درتهران  باز  دهی  شايسته  داشته  باشد.  لذا  اجازه  ميخواهم  يک  دستگاه  پروژکتور  سينما  و  يک  دستگاه  تلکس  و  يک  دستگاه  ضبط  صوت  از  ژاپن  خريداری  واز  آنجا  مستقيما  برای  هريک  از  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  ارسال  شود.  آنوقت  ميتوان  انتظار  داشت  که  از  فيلمها  و  نوارهای  ارسالی  ازتهران  نمايندگی‌ها  بتوانند  در  مهمانيها  و  اعياد  بمنظور  آشنائی  بيگانگان  و  حتی  ايرانيان  مقيم  خارج  از  کشور  به  نحو  احسن  بهره  برداری  کنند.  وزير  با  اين  پيشنهاد  موافقت  کرد،  چون  تجهيز  اداره  اطلاعات  و  مطبوعات  درتهران  بدون  تجهيز  نمايندگی  های  شاهنشاهی  کاری  ناقص  ميبود.  با  تصويب  جناب  خلعتبری  طی  تلگرافی  از  سفارت  شاهنشاهی  درتوکيو  خواستم  که  با  مشخصات  تعيين  شده  يکصد و  بيست  پروژکتور  سينما  با  کليه  وسايل  و  يدکی‌های  ضروری  مانند  لامپ  مخصوص  و  همچنين  يک  دستگاه  ضبط  و  پخش،  سونی  و  يک  دستگاه  تلکس،  خريداری  و  مستقيما  به  نمايندگيهای  شاهنشاهی  بفرستند.  رو  نوشت  دستور  را  هم  به  کليه  نمايندگيها  فرستادم  و  خواستم  تا  دريافت  دستگاهها را  به  آگاهی  برسانند.  پس  از  سه  چهار  ماه  کليه‌ی  نمايندگيها  با  دستگاههای  فوق‌الذکر  مجهز  شدند.  اما  تهيه‌ی  وسايل  کافی  نبود  و  لازم  بود  مرتبا  به  بايگانی  فيلم  و  نوار  موسيقی  در  نمايندگيها  افزوده  ميشد.  نا  گزير  با  معاون  وزارت  فرهنگ  و  هنر  ملاقات  کردم  و  پس  از  توضيح  کامل  از  وی  خواستم  تا  فيلمها و  نوارهای  موسيقی  اصيل  ايرانی  بيشتری،  به  تعداد  نمايندگيها  تهيه  کرده  و  دراختيار  وزارت  امورخارجه  بگذارند  تا  توزيع  شود،  او  قبول  کرد  ولی  افزود  که  اينکار  به  بودجه‌ای  کلان  و  مخصوص  نياز  دارد.  به  او  اطمينان  دادم  که  از  جناب  وزير  امورخارجه  تقاضا  خواهم  کرد  تا  اين  مطلب  را  در  جلسه  هيئت  دولت  مطرح  و  چاره‌ای  بينديشند.  همينطور  هم  شد.  پس  از  چندی  فيلم‌های  ۱۶  ميليمتری  و  نوارهای  موسيقی  اصيل  به  تعداد  يکصد و  بيست  حلقه  به  اداره‌ی اطلاعات  و  مطبوعات  ميرسيد  که  با  اولين  کيسه‌ی  پست سياسی  به  نمايندگيهای  شاهنشاهی  ارسال  ميشد.  اما  اين  هنوز  مرا  راضی  نميکرد.  با  محمود  جعفريان،  معاون  راديو  تلويزيون  ملی  ايران  همکاری  نزديک  داشتم.  او  فردی  درستکار،  بسيار  باهوش،  با  پشتکارو  قول نگهدار  بود.  از  او  هم  خواستم  تا  فيلم  و  نوار  موسيقی  در  اختيار  وزارت  امور  خارجه  قرار  دهد.  او  پذيرفت  و  پس  از  چندی  سيل  فيلم  ونوار  از  وزارت  فرهنگ  وهنر  و  راديو  تلويزيون  ملی  ايران  به  وزارت  امورخارجه  و  درنتيجه  به  کليه  نمايندگيهای  شاهنشاهی،  در  سراسر  جهان  سرازيرگرديد.

مطلب  بسيار  مهم  ديگر  که  جنبه  حياتی  داشت  پيش  آمد.  روزی  برای  شرکت  درجلسه‌ای  در  راديو  و  تلويزون  ملی  ايران  دعوت  شدم.  دراين  جلسه  نمايندگان  وزارت  کشور،  وزارت  فرهنگ  وهنر  وساواک  و  نخست ‌وزيری  شرکت  داشتند.  دستور  جلسه  مربوط  به  تبليغات  مضره  راديوهای  بيگانه  بزبان  فارسی  عليه  کشور  ما  و  نحوه‌ی  برخورد  با  برنامه‌های  تبليغاتی  آنان  بود.  هريک  از  شرکت  کنندگان  مطالبی  بيان  کردند  که  بيشتر  به،  بکار  گرفتن  دستگاههای  پارازيت‌افکن،  بر  روی  طول  موجهای  اين  راديوها،  دور  ميزد.  روش  من  اين  بود  که  آخرين  فردی  باشم  که  عقيده  خود  را  بيان  کنم.  باين  جهت  پس  از  استماع  حرفهای  ناشدنی  سايرين  گفتم: "آقايان  محترم  اين  کار  پارازيت‌افکنی  و  اختلال  در  امواج  راديوئی  قبلا  توسط  نيروهای  اشغالگر  متفقين  در  زمان  جنگ  دوم  جهانی  با  نتيجه  معکوس  امتحان  شده  و  مردم  بصدای  راديو  برلن  با  همه  پارازيتها  گوش  ميکردند  و  عملاً  ثابت  شده  است  که  اين  کار  نه  تنها  نتيجه  مثبت  ببار  نخواهد  آورد  بلکه  شنوندگان  را  بيش  از  پيش  حريص  ميکند  تا  به  اين  راديو  ها  بيشتر  گوش  فرا  دهند!  درمرحله‌ی  اول  بايد  ديد  که  به  چه  دليل  مردم  به  اين  راديوها  گوش  ميکنند  و  سپس  کاری  کرد  تا  شنوندگان  به  دلخواه  به  دنبال  اين  راديوها  نباشند.  در  ضمن  دستگاه  های  پارازيت‌افکنی  هم  هزينه‌ی  گزاف  خواهد  داشت  و  در  اين  کشور  پهناور  با  يکی  دو  دستگاه  کار  فيصله  نمی  يابد،  بنظر  من  بهترين  کار  اينست  که  در  مراکز  استانها  دستگاه‌های  قوی  فرستنده  راديوئی  نصب  و  مشغول  بکار  شوند  تا  نه  تنها  صدای  راديو  تهران  را  منعکس  کنند،  که  در  اغلب  شهرستانها  شنيده  نميشود  بلکه  برنامه  هائی  بزبانهای  محلی  با  ترکيبی  از  موسيقی  آنان  پخش  کنند،  بااين  ترتيب  نياز  عامه  تا حدی  بسيار  زياد  برآورده  خواهد  شد  و  دليلی  نخواهند  داشت  تا  به  راديو  های  بيگانه  گوش  فرا دهند.  اين  مبارزه‌ی  مثبت  است  که  به  نتيجه‌ی  لازم  خواهد  رسيد  هرنوع  عمل  منفی  با عکس‌العمل  عامه  مواجه  خواهد  شد.  اگر  هنوز  عده‌ای  باشند  که  بخواهند  به  اين  راديوها  گوش  فرا  دهند  تعداد  بحدی  کم  خواهد  بود  که  ميتوان  آنان  را  فراموش  کرد.  برای  آغاز  بايد  از  شرکت  ملی  نفت  ايران  که  دارای  خطوط  راديوئی  مايکروويو است  خواست  تا  برای  مدتی  اجازه  دهند  که  از  اين  خطوط  مايکروويو  برای  انعکاس  برنامه  های  راديو  تهران  بهره  برداری  شود،  درصورتيکه  شرکت  ملی  نفت  با  اين  پيشنهاد  موافقت  کند  با  کمترين  هزينه‌ی  اوليه  بمقصود  خواهيم  رسيد.  تا  بعداً  که  دستگاه  راديو و  تلويزيون  ملی  ايران  ترتيب  نصب  ايستگاه‌های  مستقل  راديوئی  را  در  مراکز  استانها  بدهد".   در  اينجا  بود  که  با  محمود جعفريان  نه  تنها  آشنا  شدم  بلکه  رابطه‌ی  بسيار  نزديک  بهم  زديم⁽او بدست  جنايتکاران  حکومت  آخوندی  درهمان  روزهای  اول  شورش  ۱٩۷٩  اعدام  شد.http://holycrime.com/CrimeExc25.asp) .  محمود  جعفريان  از  اين  پيشنهاد  استقبال  کرد  و  آنرا  ضروری  دانست  و  در  نتيجه  شاهد  بوديم  که  پس  از  چندی  در  هر  استان  فرستنده‌های  راديو  وتلويزيون  مستقل  بکار  افتاد.  متاسفانه  چون  آماری  دقيق  در  دست  نبود  امکان  درک  نتيجه  مثبت  از  اينکار  ميسر  نميگرديد.

در مدتيکه  رياست  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  با من  بود،  آقای  عليرضا  هروی،  فرزند  بصيرالدوله،  مديرکل  و  رئيس  مستقيم  من  و  مرئوس  مستقيم  وزيرامورخارجه  بود.  منظورم  اينستکه،  برخلاف  ساير  ادارات  که  هر  چند  اداراه  زير  نظر  يک  مدير  کل  و  سپس  معاون  وزير  قرارداشت،  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  معاون  وزير نداشت  و  مدير کل  مستقيماً  باوزير  امورخارجه  بدون  واسطه  در  تماس  بود.  پس  از  يکسال  و نيم  کوشش،  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات،  ازهرجهت  نيازهای  وزارت  امورخارجه  نوين  را  برآورده  ميساخت.  درپايان  کار  از  جناب  وزير تقاضا  کردم  به  بازديد  از  اداره  بيايند  که  ايشان  قبول  کردند  و  سرزده  به  اتفاق  جناب  وزير  و  عليرضا  هروی  مدير کل  اطلاعات  و  مطبوعات،  به  طبقه  هم  کف  که  محل  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  بود،  آمديم.  پس  از  بازديد  وزير  را  خرسند  يافتم  و  موقع  را  مغتنم  شمرده  و  قول  ايشانرا  برای  برکناری  ازرياست  اداره‌ی  اطلاعات  ومطبوعات  متذکر شدم!  وزير  درپاسخ  گفت: " بفکرشما  خواهم  بود".  ولی  تصور  ميکنم  چون  عليرضا  هروی  را  خوب  ميشناخت،  شايد  نمی  خواست  مرا  از  کنار  دست  او  بردارد.  با  اين  ترتيب  وزير  نتوانست  بقول  خود  وفا  کند!

عليرضا هروی  که  ثروت  فراوان  داشت  و  به  کار  وزارت  امورخارجه،  جز  برای  گرفتن  مأموريت  درخارج  ازکشور  آنهم  بويژه  در  ايالات  متحده،  علاقه‌ی  چندانی  نداشت  و  چون  قبلا  هم  با  هم  کار کرده  بوديم  و  همچنين  از  طرف  پدر  و  مادرش  علائق  خانوادگی  داشتيم  بمن  اعتماد  وافر  داشت  ومرا  درکاراداره  بکلی  آزاد  گذارده  بود  و  خود  کمتر  بدفتر  کارش  ميآمد  و  من  گهگاه  اورا  به  آنچه  که  دراداره  ميگذشت  آگاه  ميساختم.  روزی  خبردار  شدم  که  عليرضا  هروی  به  سمت  سفير  شاهنشاه  آريامهر  در  کانبرا  حاکم نشين  استراليا  برگزيده  شده  است.  ازشنيدن  اين  خبر سخت  برای  عليرضا  هروی  و  همچنين  برای  آينده‌ی  خود،  نگران  شدم  و  به  عليرضا  گفتم «اين  مأموريت  بتو  نخواهد  ساخت  و  ناگزير برخواهی  گشت  و  درنتيجه  شاهنشاه  ناراضی  شده  و  تو  خانه نشين  خواهی شد  و  اضافه  کردم  که  استراليا  و  بويژه  کانبرا،  جائی  نيست  که  بتواند  ترا مشغول  ومشعوف  سازد،  بهتراست  از  اين  مأموريت  بطوريکه  موجب  نارضايتی  نگردد  صرفنظر  کنی».  عليرضا  يا  نتوانست  ويا  نخواست  به  نصيحت  من  گوش  فرا ‌دهد  و  عازم  کانبرا  شد.  او  بيش  از  چند  ماه  در کانبرا  طاقت  نياورد  و  بدون  توجه  به  عواقب،  محل  مأموريت  خود  را  بدون  پيش بينی  ضروری،  ترک  کرد  و  به  تهران  بازگشت  و ناگزير  خانه  نشين  گرديد!  بجای  او،  محمود  صالحی،  برادر کاخ دار  وزارت  امور خارجه  که  به «بد سرشتی»  مشهور  بود  به  سمت  مدير کل  اطلاعات  و  مطبوعات  منصوب  شد.  وی  در  همان  چند  دقيقه‌ی  اول  انتصاب  خود،  بدون  سئوال  از  من،  گزارشی  بوزير  امور  خارجه  داد  مبنی  براينکه،  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  نشريه‌ی  سفارت  اتحاد  جماهير  شوروی  درتهران  را  بنام « نووستی»  در  وزارت  امور خارجه  توزيع  ميکند!  و  جناب  خلعتبری  درحاشيه  نوشته  بودند  «تحقيق شود».  اين  گزارش  را  منشی  مخصوص  وزير  مستقماً  برای  من  فرستاد  که  بينهايت  متعجب  و  متحير  و  بسيار  ناراحت  شدم  زيرا  درمرحله‌ی  اول  آقای  مدير کل  بايد  اين  مطلب  را  بامن  که  مسئول  بودم  درميان  ميگذاشت  و  همچنين  من  نميدانستم  که  چنين  نشريه‌ای  وجود  خارجی  دارد!  فوراً  به  اتاق  توزيع  نشريه  هارفتم  واز  مسئول  آن  سراغ  نشريه‌ی  « نووستی»  را  گرفتم،  او اظهار  کرد  که  چنين  نشريه‌ايرا  دريافت  نميکند  و  نميداند  چيست؟!

سپس  به  ديدار  دوستم  اميرحسين  فرزانگان  رئيس  دفتر وزارتی،  که  مسئول  ورود  و  خروج  همه  نامه‌ها  است،  شتافتم  و  گزارش  آقای  مدير کل  را  به  وی  نشان  دادم  و  پرسيدم  چه  اطلاعی  درباره  نشريه  «نووستی»  دارد؟  او  گفت  که  مأمور  سفارت  شوروی  هفته‌ای  يکبار  اين  نشريه  را  بدفتر اين  اداره  ميآورد  و  ما  هم  يک  نسخه  از  آنرا برای  رئيس  اداره‌ی  دوم  و  نسخه  ديگری  را  برای  مدير کل  مربوطه  ميفرستيم  و  بقيه  را  نابود  ميکنيم!  از  امير  فرزانگان  خواستم  تا  درپاسخ  جناب  وزير  همين  اطلاعات  را  بنويسد  وامضاء  کند  و  بمن  تسليم  نمايد.  او  اينکار  را  کرد،  من  گزارش  مدير کل  جديد،  و  نوشته‌ی  امير فرزانگان  را  مستقيماً  به  دوست  بسيار  عزيز  دوران  تحصيل،  محسن  گودرزی،  رئيس  دفتر ويژه‌ی  وزير  امورخارجه،  تحويل  دادم  و  به  او  گفتم  که  من  ازهمين  جا  ميروم  خانه  و  ديگر  درمحل  کارم  حاضر  نخواهم  شد.  متاسفانه  وزير  امورخارجه  بقول  خويش  وفا نکرد  و  چنانکه  ميبينی  کار  کردن  با  يک  چنين  فرد  بد سرشتی  برای  من  امکان  پذيرنيست. از  دفتر  محسن  گودرزی  به  اتاق  خود  آمدم  و  وسايل  خصوصی  را  جمع  کرده  و  بدون  خداحافظی  با  کارمندانيکه  به  آنها  دلبستگی  تام  داشتم  وزارتخانه  را  ترک  کردم.  روز  بعد  همراه  همسر  وفرزندان  راهی  مازندران،  آن  استان  بينهايت  زيبا  و  دريای  بيکران  خزر  شدم  و  يک  هفته  به  استراحت  و  گشت  وگذار  و  سياحت  کناره  دريای  مازندران  گذشت.

بمحض  بازگشت  به  تهران  و  ورود  به  خانه،  تلفن  بصدا  درآمد،  محسن  گودرزی  با  نگرانی  پرسيد،  کجا بودی  هرچه  تلفن  ميکنم  کسی  پاسخ  نميدهد؟  به  محسن  گفتم «پس  از  دوسال  کار  شبانه  روزی  و  طاقت  فرسا  چون  دستمزد  شايسته‌ی  خود  را  دريافت  کردم،  مناسب  ديدم  بروم  خوشگذرانی  به  شمال  و  کنار  دريا!»  محسن  گفت  «شوخی  ميکنی؟»  گفتم «خير  عين  حقيقت  است!  حالا  هم  حالم  خوبست  و  گذشته‌ها را  فراموش  کرده‌ام».  محسن  گفت «وزير  چند  بار  سراغ  ترا  گرفته  است  و  کاری  برای  تو  در  نظر  دارد  هرچه  زود  تر  بيا  بديدن  وزير».  گفتم «برای  تصدی  شغلی  تازه  هيچ  عجله  ای  ندارم،  ولی  بخاطر  تو،  فردا  خواهم  آمد».

در دوسالی  که  رياست  اداره‌ی  اطلاعات  ومطبوعات  وزارت  امور  خارجه  بعهده‌ی  من  واگذارشده  بود،  فرصت  يافتم  تا  تقريباً  با کليه‌ی  مخبرين  خارجی  و  داخلی  آشنا  و  با  بعضی  از  آنها  رابطه‌ی  نزديک  برقرارکنم.  از  جمله  با،  سيمون  فرزامی،  مسئول  خبرگزاری  «آژانس  فرانس  پرس"»  و  مازندی  مسئول  خبرگزاری  «يونايتد  پرس»  و  همچنين  با  اندرو  ويتلی،  خبرنگار  دستگاه  جاسوسی  و  دروغ  پراکنی  و  فتنه‌انگيزی  انگستان  «بی  بی  سی»  در تهران.  اين  خبرنگاران  و  ساير  نويسندگان  ايرانی  و  بيگانه  اغلب  به  دفترم  ميآمدند  و  اخبار  دست  اول  و  منتشر  نشده  را  بازگو  ميکردند.  من  اين  اخبار  را  فوراً  و  شفاهاً  به  اطلاع  وزير  امورخارجه  ميرساندم.  اين  کار  هم  بی  سابقه  بود.  چون  نه  قبل  و  نه  بعد از من  هيچيک  از  روسای  اداره‌ی  اطلاعات  و  مطبوعات  از  شجاعت  و  شهامت  کافی  برای  انجام  وظيفه‌ی  خطير  خود،  بهره  کافی  و  لازم  را  نداشتند.

روز  بعد  به  ديدار  جناب  وير  خارجه  رفتم.  ايشان  بدون  کوچکترين  اشاره  به  آنچه  که  رخ  داده  بود  يعنی  کار  زشت  پرونده ‌ سازی  آقای  مدير کل  اطلاعات  و  مطبوعات  و  همچنين  ترک  محل  خدمت  بدون  اجازه  و  خودسرانه  که  طبق  اساسنامه‌ی  وزارت  امور خارجه،  ميبايست  مورد  مواخذه  قرارگيرم،  گفت «آقای  حکيمی،  با توسعه  سريع  درهمه  شئون  کشور،  تعداد  دانشجويان  ايران  درکشورهای  بيگانه  يکباره  وبحد  چشمگير  فزونی  يافته  است  و  ما  هيچ  آمار  صحيح  و  دقيق  و  درصد  پراکندگی  دانشجويان  خود  در  سراسر  دنيا  در  دست  نداريم  که  درنتيجه  مشکلاتی  تازه  برای  نمايندگيهای  شاهنشاهی  از  يکطرف  و  وزارت  امورخارجه  ازطرف  ديگر  سبب  شده  است.  والدين  دانشجويان  ايرانی  درکشورهای  بيگانه  برای  آگاهی  از  وضع  فرزندان  خود  به  وزارت  امورخارجه  مراجعه  ميکنند  ولی  ما  هيچ  وسيله  برای  کمک  به  آنان  در  اختيار  نداريم.  لذا  بايد  اداره  مخصوصی  برای  رسيدگی  باين  مشکل  تاسيس  کنيم  و  من  از  شما  ميخواهم  تا  اداره  جديدی  بنام  «اداره  امور  دانشجويان  و  نيروی  انسانی  و  امور  اجتماعی»  را  تاسيس  کنيد».  به  وزير  گفتم  امور  دانشجويان  و  امور  اجتماعی  را  درک  ميکنم  ولی  منظور  جنابعالی  از  نيروی  انسانی  چيست؟  وزير  درپاسخ  گفت « توسعه  سريع  صنايع  و  خدمات  مربوط  به  آن،  در  داخل  کشورايجاب  ميکند  تا  دانشجويان  رابه  فرصتهای  بازار  کار  در  کشور  خودشان  نه  تنها  آگاه  سازيم  بلکه  با  تماس  با  صاحبان  صنايع  و  وزارت  صنايع  و  معادن  و  همچنين  اتاقهای  صنايع  و  بازرگانی  و  وزارت  علوم  و  وزارت  آموزش  و  پرورش،  سازمان  برنامه  نياز  آينده  کشور  را  از  جهت  تهيه  نيروی  انسانی  کار  آمد  و  مورد  لزوم  برآورده  سازيم».  وزير  مجدداً  افزود، «ميدانم  که  اينکار  آسان  نيست  ولی  از  عهده‌ی  شما  برميآيد ».  روز  از  نو  و  روزی  از  نو!

تأسيس «اداره‌ی ‌امور دانشجوئی  نيروی انسانی و امور اجتماعی»

چند  اتاق  در  ساختمان  نوين  وزارت  خارجه  دراختيار من  گذارده  شد  و  با  شناسائی  کامل  از  همکاران  لايق،  کارمندان  کافی  برگزيدم  وچون  وظايف  اين  اداره  تازه  تاسيس  شده  بکلی  بيسابقه  بود  ناگزير  دوسه  روز  به  راهنمائی  کارمندان  برای  انجام  وظايف  جديد  پرداختم.  برای  شروع  بکار  ناچار  به  وزارت  علوم  و  آموزش  عالی  برای  دريافت  اطلاعات  و  آمار  دانشجويان  ايرانی  در  خارج از  کشور  مراجعه  کردم.  آنها  اعتراف  کردند  که  بجز  دانشجويانی  که  ازطريق  آن  وزارت  بخارج  رفته‌اند  آمار  دقيقی  دراختيار  ندارند،  چون  به  اعتراف  خودشان  عده‌ی  زيادی  دانشجو  با  وسايل  و  ارتباطات  شخصی  محلی  جهت  تحصيل،  در  يکی  از  دانشگاههای  خارج،  هر  کجا  که  امکان  داشته  است،  دست  وپا  کرده  و  بدون  اطلاع  وزارت  علوم  و  آموزش  عالی  به  کسب  علم  مشغولند!  با  اين  وصف  آن  آمار  را  دريافت  کردم  ولی  برای  تکميل  آن  ناگزير  طی  بخشنامه‌ای  از  نمايندگی های  شاهنشاهی  خواستم  تا  بدون  توجه  به  اينکه  دانشجوئی  با  اجازه  و  يا  بدون  اجازه  وزارت  علوم  و  آموزش  عالی  به  خارج  رفته  است  و  با  مراجعه  به  دانشگاهها  و  دولتها،  آمار  دانشجويان  ايرانی  را  تهيه  و  ارسال  دارند.  اين  کار  مدتی  به  درازا  کشيد،  ولی  بالاخره  پس  از  ششماه،  آماری  تقريبا  حقيقی  از  تعداد  دانشجويان  ايرانی  درخارج  از  کشور،  با  نام  ونشانی  هريک  و  با  تفکيک  رشته  های  مختلف  بدست  آمد.  کارمندان  اداره  اين  آمار  را  تفکيک  کردند  و  نموداری  بزرگ  ازآن،  تهيه  شد  که  بايک  نگاه  وضعيت  و  گسترش  دانشجويان  ايرانی  درخارج  ازکشور  روشن  ميشد.  جمع  کل  اين  دانشجويان  در  آن  سال،  به  يکصدو  بيست  هزار  نفر،  پراکنده  درسراسر  دنيا،  بالغ  ميگرديد.

برای  اينکار  از  راهنمائی  ودلسوزی  و  مراقبت  و  انسانيت،  پدرخوانده‌ام،  شادروان  پرويز  خوانساری،  درس  گرفته  و  بهره  فراوان  بردم.  درواقع  با  اينکه  او  بعنوان  سفير  سيار  و  مسئول امور  دانشجويان  در  ژنو،  نشسته  بود  ولی  با  يکديگر  درتماس  دائم  بوديم.  با  اينکه  بهمن آهنين  مدير کل امور فرهنگی  و  مرتضی  قديمی  نوائی  معاون  فرهنگی  بودند،  من  با  هيچکدام  کاری  نداشتم،  بلکه  مستقيما  با  پرويز  خوانساری  کارميکردم،  که  اين  خود  موجب  ناراحتی  جناب  مديرکل  و  معاون  فرهنگی  شده  بود.  گهگاه  اشاره  ميکردند  که  نميدانند  من  چکار  ميکنم؟!  از  طرفی  چون  پرويز  خوانساری  مرتبا،  ماهی  يکبار  به  تهران  ميآمد  و  از  اداره  من  بازديد  ميکرد  و  کارمندان  را  تشويق  مينمود،  شخصاً  درمورد  فعاليت  اداره  دانشجوئی،  وزير امور خارجه  را  ازپيشرفت  کار  مطلع  ميساخت،  به  اين  سبب  من  دليلی  نميديدم  که  با  مديرکل  و  يا  معاون فرهنگی  تماس  بگيرم  و  يا  اينکه  کسب  تکليف  کنم  چون  هيچکدام  سابقه‌ای  از  اينکار  جديد  نداشتند،  لذا  کمکی  هم  نميتوانستند  بکنند.  دراينجا  بايد  اضافه  کنم  با  اينکه  روابط  بسيار  تنگاتنگ  با  پرويز  خوانساری از  قبل  داشتم  ولی  هرگز  باهم  کارنکرده  بوديم،  تاسيس  اداره‌ی  دانشجوئی  موجب  گرديد  تا  ما  بيش  از  پيش  به  روش  و  طرز  کار  و  سليقه  يکديگر آگاه  گرديم  و  او  بمن  اطمينان  کامل  يافت. 

برای  مثال،  پرويز  خوانساری  از  اتاقی  در  دفتر  نخست  وزيری  استفاده  ميکرد.  اتفاق  افتاد  که  درمورد  يکی  از  دانشجويان  دست  چپی  و  از  گروه  کنفدراسيون  دانشجويان،  در  اروپا  (آقای  شاهين  فاطمی  و  امثال  ايشان)  مسئله‌ای  بوجود  آمده  بود  که  من  ميخواستم  بدون  جنجال  آفرينی،  آنرا  فيصله  دهم.  ولی  چون  ميدانستم  که  ساواک  دراين  نوع  موارد  حساسيت  دارد،  نميتوانستم  شخصا  تصميم  موافق  برای  آن  دانشجو  بگيرم،  ولی  معتقد  بودم  که  اين  کار  بايد  انجام  شود!  خوشبختانه  جناب  پرويز  خوانساری  در  تهران  بود،  با  تلفن  به  اطلاع  ايشان  رسانيدم،  که  برای  امری  فوری،  هم  اکنون  به  دفتر  ايشان  درنخست  وزيری  خواهم  آمد.  دراتاق  آقای  پرويز  خوانساری  را  بازکردم،  چند  نفری  نشسته  بودند.  پرويز  خوانساری  تا  مرا  ديد  از  بالای  عينگ  گفت «هان؟»،  ازهمان  دم  در  گفتم «آمده  ام  سر  شمارا  کلاه  بگذارم!»  پرويز  فقط  يک  کلمه  گفت «طرف؟»  گفتم «فلانکس»  پرويز  گفت: «گذاشتی!!»  من  با  سر  سپاسگذاری  کرده  از  همان  دم  در  از  اتاق  خارج  شدم  ويکراست  به  وزارت  خارجه  برگشتم  و  کار  را  انجام  دادم.  اين  ديدار بسيار  کوتاه  ومکالمه‌ی  مختصر،  چنان  بنظر حضار  دراتاق  پرويز  خوانساری  عجيب  بود  که  نهايت  تحير  ازقيافه‌ی آنان  خوانده  ميشد!

برای  اين  کار  با  مقامات  مهم  کشور،  از  جمله  دکترمنوچهر  گنجی  وزير  آموزش  و  پرورش،  دکتر  حقدان  معاون  وزارت  علوم و آموزش عالی  و  مقامات  بالای  ساواک،  سازمان  برنامه،  صاحبان  صنايع  جلسات  و  کميته  های  متعدد  داشتيم  که  فرصت  مناسبی  بود  برای  آشنائی  از  نزديک،  با  اين  شخصيتها،  که  بعدا  به  اين  جلسات  ونتايج  حاصله  اشاره  خواهم  کرد.

درقسمت  امور  اجتماعی  اداره،  روزانه  چند  تن  از  والدين  دانشجويان  ايرانی،  در  خارج  از  کشور  برای  آگاهی  از  احوال  فرزندان  خويش  به  اداره  من  مراجعه  ميکردند  که  با  دردست  داشتن  آماری  تقريبا  دقيق،  ميتوانستيم  محل  تحصيل  فرزندان  آنان  راتعيين  کرده  و  توسط  نمايندگيهای  شاهنشاهی،  از  تندرستی و وضع  تحصيلی  فرزندانشان  مطلع  گشته  و  والدين  را  آسوده  خاطر  سازيم.  اما  بايد  اينجا  به  پديده  ناراحت  کننده  ای  برای  روشن  شدن  ذهن  بدگويان  به  رژيم  سابق  بپردازم  و  آن  اين  است که،  معلوم  شد،  دانشجويان  درخارج  از  کشور  از  نامه نگاری  به  والدين  خود  شرم  دارند  و  بهمين  سبب  والدين  خود  را  دربی  اطلاعی  کامل  ميگذارند!  بايد  اقرار  کنم  که  ما  نه  ميدانستيم  و  نه  ميتوانستيم  با  اين  پديده  تاثر  انگيز  و  تاسف  آور  برخورد  کنيم!  و  حتی  نميتوانستيم  موضوع  را  با  والدين  دانشجويان  که  با  مرارت  هزينه  تحصيلی  فرزندان  خود  را  درخارج  از  کشور،  بدوش  ميکشيدند،  درميان  بگذاريم!

دراين  ضمن  اتفاق  بسيار  جالبی  هم  رخ  داد.  روزی  تيمسار سرلشگری  به  ديدن  من  آمد.  پس  از  سلام  و  تعارف  اشاره  کردم  که  بنشيند.  پس  از  نشستن،  قبل  از  اينکه  او  دهان  بگشايد  گفتم  «تيمسار  هرکاری  داريد  انجام  نميشود!»  تيمسار  با  تحير  پرسيد:ميتوانم  سئوال  کنم  چرا  نميشود؟  درپاسخ  گفتم: بيش  ازده  سال  پيش،  طی  بخشنامه  ای  بکلی  سری،  وزارت  امور  خارجه  اوامر  مطاع  شاهنشاه  را  درباره  اينکه،  کليه  مامورين  سياسی  وزارت  امور  خارجه  بايد  درهمه  حال  به  اسلحه  کمری  مجهزشوند،  بما  ابلاغ  کردند  وتوضيح  دادند  که  پس  از  تهيه  اسلحه،  مشخصات  آنرا  به  تهران  گزارش  دهيم  تا  اداره  مربوطه  ستاد  ارتش،  پروانه  مخصوص  حمل  اسلحه  را  بنام  افراد  صادرکند. ناگزير  هريک  از  ما  با  هزينه  شخصی  اسلحه  کمری  کوچکی  خريداری  کرديم  و  پس  از  چندی  پروانه  حمل  آن  از  تهران  واصل  شد.  اينک  پس  از  مراجعت  از  ماموريت،  ستاد  ارتش  اعلام  کرد  که  پروانه  های  اسلحه  بايد  هرچه  زود  تر  تجديد  شود.  من  اسلحه  کمری  خود  را  با  دفترچه  مخصوص  حمل  آن  به،  اداره  مربوطه  ستاد  ارتش  تسليم  کردم  و  رسيد  گرفتم، چند  ماهی  گذشت  و  خبری  از  اسلحه  و  پروانه  جديد  نشد،  ناچار  با  دردست  داشتن  رسيد  شخصاً  به  اداره  مربوطه  مراجعه  کردم،  پس  از  مدتی  معطلی  گفتند  ضمن  امروز  و  فردا،  اسلحه  و  پروانه  جديد  حمل  را  تحويل  خواهند  داد!  باز  مدتی  گذشت  و  خبری  نشد  تا  اينکه  روزی  نامه  ای  از  اداره  مربوطه  ستاد  ارتش  دريافت  کردم  که  خواسته  بودند  کپيه بخشنامه  سری  وزارت  امورخارجه  را  دراين  باره  برای  ستاد  ارتش  بفرستم!  درپاسخ  نوشتم:   من  نميتوانم  بخود  اجازه  دهم  که  کپيه  بخشنامه  سری  وزارت  امور  خارجه  را  حتی  برای  ستاد  ارتش  شاهنشاهی  بفرستم!  ستاد  ارتش  ميتواند  مستقلا  رونوشت  آن  بخشنامه  سری  را  از  وزارت  امورخارجه  درخواست  کند!  اکنون  بيش  از  يکسال  و  نيم  است  که  من  در  انتظار  دريافت  اسلحه  خود  و  پروانه  حمل  آن  نشسته‌ام.  من  سفير  شاهنشاه  آريا  مهر  هستم  و  اوامر  مطاع  ملوکانه  را  اطاعت  کرده  ام  و  اين  اسلحه  کوچک  فقط  بکار  دفاع  شخصی  ميآيد  و  دارای  چنان  بردی  نيست  که  بتوانم  به  ولينعمتم،  شاه  کشورم  سوء  قصد  کنم!  درحاليکه  همه  ميدانيم  که  سلاحهای  بسيار  خطرناکتر  و  بدون  پروانه  دراختيار  بسياری  از  افراد  ناباب  قرار  دارد  چنانکه  سوء  قصد  های  عديده  را  به  شخص  شاهنشاه  و  نخست  وزيران  و  ساير  مقامات  شاهد  بوده  ايم،  باين  دليل  تيمسار،  هرکاری  بامن  داريد  انجام  نخواهد  شد!   تيمسار  سر  لشگر  از  جای  برخاست  و  پس  از  ادای  احترام  نظامی  بدون  ابراز  يک  کلمه  دفتر  مرا  ترک  کرد!  صبح  روز  بعد  مجددا  تيمسار  سرلشگر  به  دفترم  آمد  و  با  احترام  نظامی  اسلحه  کمری  و  پروانه  آنرا  روی  ميز  من  گذاشت  و  گفت: آقای  حکيمی  حالا  ميتوانم  بگويم  با  شما  چه  کار  دارم ؟  تيمسار  هم  مانند  ساير  والدين  از  فرزندش  که  دانشجوئی  در  آمريکا  بود  خبر  نداشت.  در  حضورش  با  تلفن  با خانه ی منوچهر  سپهبدی  سرکنسول  شاهنشاهی  در  سانفرانسيسکو  تماس  گرفتم  و  خواستم  هرچه  زود  تردرباره  فرزند  تيمسار  تحقيق  کنند  و  از  نتيجه  با  تلگراف  مرا  آگاه  سازند.  ضمن  دو  روزخبر  تندرستی  فرزند  را  به  آگاهی  تيمسار  رساندم.

ششماه  پس  ازتاسيس  اداره  امور  دانشجويان،  فعاليتهای  اداره  بصورت  خود  کار  درآمد.  کارمندانم  با  علاقه  و  دلگرمی کامل  بوظايف  خود  عمل  ميکردند  و  از  پشتيبانی  همه  جانبه  پرويز  خوانساری  و  من  برخوردار  بودند.  در  دفترم  را  هميشه  باز  ميگذاشتم،  تا  هيچ  حاجب  و  دربانی  بين  من  و  کارمندان  و  ارباب  رجوع  حائل  نباشد.  عادت  داشتم  که  همه  روزه  قبل  از  ساعت  ۸  صبح  پشت  ميزم  باشم،  ولی  بکارمندانم  گفته  بودم  که  آنها  آزادند  که  هر  موقع  بخواهند  بيايند  ويا  اداره  را  ترک  کنند،  فقط  بشرط  آنکه  کار  امروز  به  فردا  نماند.  به  تمام  نامه ها،  همان  روز  دريافت  بايد  پاسخ  داده  شود، مگر  آنکه  بموضوعی  برخورد  کنند  که  نياز  به  مطالعه  و  يا  مراجعه  و  کسب  تکليف  داشته  باشد.

بازديد  ازکشورهای  کمونيست  اروپا

روزی  پرويز خوانساری  گفت: "قصد  دارم  ترا  برای  مأموريتی  مهم  به  کليه‌ی  نمايندگی های  شاهنشاهی  در  اتحاد  جماهير شوروی  و  اقمار  آن  بفرستم؟"  من  با  تحير  گفتم:" جاسوس  اتحاد  جماهير  شوروی  راميخواهيد  به  کندوی  زنبور  بفرستيد؟"  و هردو  قهقهه  زديم (۴).  پس  ازچند روز گذرنامه‌ی  سياسی  که  رواديدهای  کشورهای،  يوگوسلاوی،  رومانی،  مجارستان،  چکوسلواکی،  لهستان  و  آلمان  شرقی  در  آن  بود،  ولی  رواديد  اتحاد  جماهير  شوروی  را  فاقد  بود(!)  آماده  شد،  لکن  بمن  اطلاع  دادند  که  دريکی  از  کشورهای  نامبرده  رواديد  شوروی  را  دريافت  خواهم  کرد!

قبل  از  هرکار  بسراغ  جناب  خوانساری  در  ژنو  رفتم  تا  بدانم  مقصود  نهائی از اعزام  من  به  اين  کشورها  چيست؟  و  در  ضمن  از  ايشان  بخواهم  تا  مرا  روشن  سازند.  پرويز  خوانساری  گفت:  "چنانکه  ميدانی  درکشورهای  به  اصطلاح  آزاد  اروپا،  با  درد  سرهائی  که  دانشجويان  ايرانی  باپشتيبانی  همين  دولتها  برای  ما  ايجاد  ميکنند،  دست  و  پنجه  نرم  ميکنيم،  اما  درکشورهای  کمونيستی  بعلت  عدم  آزادی  انتظار  اينگونه  اعمال  نبايد  برود.  بايد  دليل  ديگری  برای  ناراحتی  دانشجويان  ايرانی  دراين  کشورها  وجود  داشته  باشد  که  ما  آگاه  نيستيم!  درضمن  قبل  از  تو  سه  نفر  ديگر  بهمين  ماموريت  اعزام  شده‌اند،  ولی  هيچ  يک  گزارش  به  درد خوری  ارائه  نداده‌اند.  لذا  ترا  ميفرستم،  چون  حتم  دارم  علت  را  در  خواهی  يافت  و  بدون  ترس  و  واهمه  گزارش  خواهی  کرد.  وی  اضافه  کرد  که  بهيچ  وجه  کيف  دستی  با  خود  برندارم  و  هيچ  نوشته‌ای  همراه  نداشته  باشم،  بلکه  نظراتم  را  درهر  نمايندگی  نوشته  و  درپاکت  سر  بمهر  با  کيسه  پست  سياسی  آن  نمايندگی  به  تهران  بفرستم  و  از  تهران  به  ژنو  خواهند  فرستاد  و  در  آخر  کار  دردفتر  من  در  ژنو  گزارش  مربوطه  را  تهيه  خواهی  کرد!

با  اين  راهنمائی  بسيار  ضروری،  از  نمايندگيهای  شاهنشاهی  در،  بلگراد،  بوخارست،  بوداپست،  پراگ،  ورشو،  لنينگراد (پطروگراد  امروزی)،  بادکوبه  و  مسکو  ديدار  کردم.  من  تقريبا  با  کليه  روسای  اين  نمايندگی  ها  يا  از  قديم  دوست  بودم  و  يا  اينکه،  انان  به  طرزکار  واحوال  من  آشنائی  کامل  و  اعتماد  داشتند.  اين  آشنائی  و  اعتماد  موجب  گرديد  تا  درد  دل  خود  را  بدون  پرده  پوشی  با  من  درميان  بگذارند.  همگی  روسا  و  کارمندان  از  دخالتهای  مامورين  ساواک  درکار  نمايندگی  ها  شکايت  داشتند.  برايم  روشن  گشت،  که  سبب  ناراحتی  دانشجويان  اين  دخالتهای  نابجا  و  خلاف  قانون  ومقررات  وبدور  ازحيطه  وظايف  مامورين  ساواک  است  که  با  تهديد  و  ارعاب  کارمندان  و  بجاسوسی  و  خبر  چينی  واداشتن  آنان  برعليه  يکديگر،  عملا  کارعادی  را  برای  مامورين  سياسی  وزارت  امور  خارجه  ناممکن  ميسازند.  اين  ماموران  بخصوص  درکار  تمديد  و  تجديد  گذرنامه‌های  دانشجويان  ايرانی  دخالت  ميکردند  که  موجب  نارضايتی  کارمندان  سياسی  وزارت  امورخارجه  و  درنتيجه  ناراحتی  دانشجويان  را  سبب  ميشد.  از  گفته  آنان  با ذکر  اسامی  يادداشت  برميداشتم،  که  طبق  دستور  با  پست  سياسی  هرنمايندگی  به  تهران  و  سپس  به  ژنو  ارسال  ميشد.  تا  آنجا  که  بخاطر  دارم،  محمد  بهنام  سفير  در  پراگ،  اکبر  دارائی  سفير  در  ورشو،  اميرحسين  فرزانگان  سفير  در  برلن  شرقی  و  دوست  دبستانی  من،  سلطان  احمد  اردلان  سفيردر  مسکوبودند.

درتمام  نمايندگيها،  دفتر  تمديد  وتجديد  و  رواديد  صادره  آن  نمايندگی  را،  با  موشکافی  مطالعه  ميکردم.  درمسکو  به  مطلبی  بسيار  جالب  دست  يافتم  و  آن  اينکه،  ديدم،  شعبه  کنسولی  سفارت  شاهنشاهی  درمسکو  هرسال  تعداد  زيادی  گذرنامه  های  ايرانی  را  تجديد  ويا  تمديد  کرده  است  که  با  توجه  به  تاريخ  تولد  صاحبان  اين  گذرنامه  ها  درحدود  نود  درصد  آنان  بيش  از  ۸۵  سال  سن  داشتند!  و  بخصوص  يکی  نزديک  به  صد  سال  داشت!  ازمتصدی  کنسولی  سفارت  تحقيق  کردم  که  آيااين  افراد  واقعا  زنده  هستند  و  به  سفارت  ميآيند  و  گذرنامه  خود  را  تمديد  يا  تجديد  ميکنند؟   او  درپاسخ  گفت: "اين  گذرنامه  ها  يکجا  به  پيوست  يادداشتی  از  وزارت  خارجه  شوروی  واصل  ميگردد  و  ماهم  آنهارا  تجديد  يا  تمديد  ميکنيم  و  پيوست  يادداشتی  به  وزارت  خارجه‌ی  اتحاد  جماهير  شوروی  باز  ميگردانيم؟"  به  متصدی  کنسولی  چيزی  نگفتم،  چون  او  فقط  انجام  وظيفه  ميکرد،  اما  مطلب  را  باسفير،  سلطان احمد اردلان  درميان  گذاشتم  و  به  او  گفتم،  من  ناگزيرم  که  اين  موضوع  را  در  گزارش  کار  خود  بگنجانم،  لکن  اين  کاری  نيست  که  من  ويا  تو  بتوانيم  در  آن  دخالت  کنيم،  بلکه  بايد  متصديان  امور در  تهران  با  توجه  به  تمام  جوانب  کار  و  شايد  کسب  تکليف  از  شخص  اول  مملکت  راه  حلی  پيدا  کنند  تا  موجب  بروز  عواقب  غيرقابل  پيش  بينی  و  ناخوش  آيند  سياسی  بين  دوکشور  نگردد.

دراينجا  بايد  به  چند  مطلب  جالب  ديگر  نيز  اشاره  کنم:  درمسکو  سلطان  احمد  يک  راديو  گروندينگ  ستلايت  در  کنار  ميزش  گذاشته  بود  که  برنامه  راديو  تهران  با  صدای  بلند،  از  آن  پخش  ميشد،  بطوريکه  گفتگوی  دوطرفه  را  سخت  مشکل  ميساخت.  سلطان  احمد  متوجه  تعجب  من  شد،  فورا  روی  دسته  يادداشتی  نوشت،  اينکار  برای  جلوگيری  از  دستگاههای  شنود  مخفی  است  که  بدون  ترديد  دردفتر  من  ازطرف  از  ما  بهتران  کارگذارده  شده  است،  باين  سبب  ضمن  اينکه  از  درو  ديوار و  خاطرات  خوش  گذشته  دوران  دبستان  حرف  خواهيم  زد،  باهم  مکاتبه  حضوری  نيز  خواهيم  داشت! بهمين  ترتيب  عمل  کرديم  و  در  آخرکار،  سلطان  احمد  نوشته  ها  را  بداخل  يک  بخاری  قديمی  ديواری  بسيارزيبا  انداخت  و  انرا  سوزاند  و  سپس  خاکستر  راهم  خرد  کرد،  تاکوچکترين  اثری  برجای  نمانده  باشد!

مشاهداتم  درکشورهای  اقمار  شوروی  بسيار  تاثر  آوربود.  بخوبی  احساس  ميشد  که  مردم  اين  کشورها  چگونه  در  بند  هستند  و  بافقر  وپريشانی  دست  بگريبانند.  فلاکت  از  سر  و  روی  شهر  های  زيبای  اين  کشور  ها  ميباريد.  پراگ  که  روزی  به  پاريس  شرق  اروپا  معروف  بود،  چنان  غم  افزا  بود  که  نميتوانم  وصف  کنم.  در  مسکو  هم  چند  چيز  جالب  ديدم،  قبل  از  هرچيز  عريض  بودن  نامتناسب  خيابانها  شهر  جلب  توجه  کرد.  عرض  اين  خيابانها  چيزی  درحدود  ۵۰  متر  بود،  بطوريکه،  بزحمت  ميتوانستم  تشخيص  دهم  که  آنطرف  خيابان  چه  ميگذرد؟  بعلاوه  دو  خط  مستقم  زرد  رنگ  وسط  خيابانها  کشيده  شده  بود  که  هيچ  اتومبيلی  در  آن  رفت  و  آمد  نداشت.  از  دبير  اول  سفارت  که  مامور  راهنمائی  من  بود،  پرسيدم:  "معنی  اين  دو  خط  زرد  وسط،  و  همچنين  وسعت  عرض  خيابان  چيست؟"  او  گفت: " دوخط  زرد  مخصوص  عبور  اتومبيلهای  دولتی  است  و  هيج  اتوموبيل  ديگری  حق  عبور  از  آن  خطوط  را  ندارد،  علت  عرض  وسيع  خيابان  بدون  خط  کشی  برای  عبور  عابر  پياده  هم  اينست  که  مردم  نتوانند  با  هم  تماس  بگيرند  و  ندانند  که  درطرف  مقابل  خيابان  چه  ميگذرد!"

ديگر  آنکه  مشاهده  کردم  که  بلا  استثناء  کليه  افراد،  يک  کيف  دستی  بزرگ  با  خود  دارند!  درست  مانند  اينکه  همگان  قصد  خريد  دارند!  باز  راهنما  توضيح  داد  که  اين  نماينده  يک  اقتصاد  زير  زمينی  است!!  و  اضافه  کرد،  اين  مردم  بمحض  برخورد  با  يک  صف  طولانی،  جلوی  مغازه  ها  بدون  اينکه  بدانند  در  سر  صف  چه  خبر  است  و  چه  ميفروشند  برای  اينکه  ازقافله  عقب  نمانند  به  صف  می  پيوندند.  اگر  بخت  نصيب  آنان  گردد  و  به  فروشنده  برسند  هرچه  که  باشد  ميخرند،  اعم  از  اينکه  به  آن  کالا  نياز  داشته  باشند  يا  نداشته  باشند!!  ناچار  هميشه  اين  کيف  بزرگ  را  باخود  حمل  ميکنند.  اگر  به  کالای  خريداری  شده  نياز  نداشته  باشند،  آن  را  با  سود  زياد  به  سايرين  ميفروشند  و  يا  بامعامله  پاياپای  با  کالای  مورد  نياز  خويش  تاخت  ميزنند!!؟

سفارت  در  هتل  بسيار  مجلل  و  بزرگ  بنام  "مسکوا"  برای  من  اتاق  گرفته  بود.  وقتی  وارد  اتاق  شدم  ديدم  بجز  يک  دست  مبل  و  يک  ميز  تحرير  با  صندلی  و  يک  دستگاه  تلويزيون  روی  ميزتحرير  و  تختخوابی  بزرگ  و  راحت،  چيز  ديگری  وجود  نداشت  حتی  يک  قطعه  کوچک  از  گليم  و  يافرش،  کف  اتاق  نبود!  ناچار  يک  حوله  از  حمام  برداشتم  و  جلوی  پای  تختخواب  پهن  کردم  تا  صبح  که  برميخيزم  پايم  را  روی  کف  چوبی  اتاق  نگذارم.  وقتی  خواستم  از  تلويزيون  استفاده  کنم  ديدم  فقط  دارای  دو دکمه  است،  يکی  برای  روشن  کردن  و  تنظيم  صدا  و  ديگری  برای  تنظيم  تصوير!  دکمه  تعويض  کانال  نداشت،  يعنی  تلويزيون  را  فقط  برای  ديدن  فرستنده  مسکو  ساخته  بودند  و  بس!  اتاق  من  درطبقه  چهارم  قرار  داشت،  وقتی  از  آسانسورطبقه  چهارم  بيرون  آمدم،  ديدم،  بين  دو  درآسانسور  بيش  از  دومتر  فاصله  است  که  دراين  فاصله،  يک  ميز  تحرير  با  يک  تلفن  روی  آن  قراردارد  و  فردی  هم  پشت  ميز  نشسته  است!  راهروی  طبقات  هتل  همه  مستقيم  و  بيش  از  سی  متر  درازا  داشت  و  شخصی  درتمام  مدت  بيست  وچهارساعت  پشت  اين  ميز  نشسته  بود  وبه  آسانی  آمد و  رفت  به  اتاقهارا  کنترل  ميکرد!

دو  روز  اقامتم  درمسکوبطول  انجاميد.  روزسوم  به  اتفاق  راهنما  به  نمايندگی  شرکت  هواپيمائی  اسکانديناوی  (اس. آ.اس.)  برای  رزرو  جا  مراجعه  کرديم،  ولی  گفتند  اينکار  با  شرکت  هواپيمائی  روسی”  آئروفلوت"  است  که  درطبقه  هم  کف  همان  هتل  محل  اقامت  من  قراردارد.  به  هتل  برگشتيم  و  وقتی  وارد  دفتر  هواپيمائی  آئرو  فلوت  شديم،  پر  از  جمعيت  بود.  حتی  يک  صندلی  برای  نشستن  مراجعين  وجود  نداشت.  ناچار  سرپا  ايستاديم  تا نوبت  بمن  برسد  که  درست  پنج  ساعت  بطول  انجاميد!  وقتی  نوبت  بمن  رسيد،  متصدی  باجه  پس  از  چندين  بار  زيرو  کردن  دسته  بليط  من،  گفت:  " شما  بليط  برای  پرواز  به  کپنهاگ  را  نداريد؟"  راهنما  خواست  اعتراض  کند،  دستش  راکشيدم  و  به  او  گفتم:  به  متصدی بگويد،  تا  يک  بليط  پرواز  با  اس. آ.اس.  ازمسکو  به  کپنهاگ  برای  من  صادرکند.  راهنما  باز  ميخواست  اصرار  کند  که  هشدار  دادم،  کاری  نداشته  باشد  فقط  گفته  مرا  ترجمه  کند.  از  راهنما  خواستم  سئوال  کند  که  هزينه  بليط  را  چگونه  بايد  بپردازم؟  با  چک  مسافرتی  يا  وجه  نقد؟  چيزی  درحدود  نود  دلار  آمريکائی  پرداختم  و  يک  بليط  تازه  گرفتم!  راهنما  متعجب  بود،  لذا  به  او  گفتم،  چانه  زدن  با  اين  اشخاص  به  ثمر  نميرسد  و  من  پروازم  را  ازدست  خواهم  داد،  اما  بمحض  ورود  به  فرودگاه  کپنهاگ  اين  نود  دلار  را  باز پس  خواهم  گرفت،  مطلب  مهمی  نيست.  همينطورهم  شد.  درست  ساعت  نه  و  چهل  و  پنج  دقيقه  شب،  به  گيشه  دفتر  هواپيمائی  اس.آ.اس. در  فرودگاه  کپنهاگ  رسيدم،  متصدی  باجه،  که  دخترک  زيبا  روی  دانمارکی  بود،  در  عرض  پنج  دقيقه  کليه  بليط  های  مرا  بازرسی  کرد  وبليط  جديدی  به  اضافه  يک  حواله  بمبلغ  نود  دلار  بمن  داد  و  از  کردار ناشايست  متصديان  شرکت  هواپيمائی  روسی  آئروفلوت  پوزش  خواست. اينهم  از  بهشت  موعود  کمونيستها  و  سوسياليستهای  دو  آتشه!؟

از  کپنهاگ  به  اسلو  برای  ديدار  پسرم  که  درنروژ  برای  ادامه  تحصيل  مانده  بود،  رفتم  و  پس  از  چند  روز  به  ژنو  پرواز  کردم.  در  دفتر  جناب  خوانساری  کليه  گزارشهای  من  دسته  شده  و  در  انتظار  بود.  شرح  مختصری  شفاهاً  به  جناب  خوانساری  دادم  که  تعجب  کرد  و  گفت:  "چگونه  است  که  ماموران  قبل  از  تو  به  اين  حقايق  دست  نيافتند  بويژه  موضوع  بسيار  مهم،  گذرنامه  های  مسکو؟"  حالا  ميفهميم  که  اين  توده  ايهای  فراری،  چگونه  به  راحتی  با  در  دست  داشتن  گذرنامه  مرتب  و  منظم  ايرانی،  به  اينطرف  و  آنطرف  مسافرت  ميکنند!؟

چند  روز  در  دفتر  جناب  خوانساری  به  نوشتن  و  ماشين  کردن  گزارش  که  سی  و  پنج  صفحه  شد،  پرداختم  و  نتيجه  را  به  جناب  خوانساری  ارائه  دادم،  ولی  گوشزد  کردم  که  به  همکاران  قول  داده‌ام  که  نام  آنان  در  اين  گزارش  ذکر  نخواهد  شد،  به  اين  جهت  تقاضا کردم،  پس  از  خواندن،  ضمائم  را  نابود  فرمايند! دوسه  روزی  در  ژنو  بديدار  دوستان  و  آشنايان  گذشت  و  جناب  خوانساری،  تغييراتی  لازم  در  گزارش  من  داد،  که  بيشتر  وضع  را  روشن  ميساخت.  جناب  خوانساری  نامه‌ای  روی  گزارش  که  جلد  هم  شده  بود،  گذاشت  و  مرا  با گزارش  روانه  تهران  ساخت  و  اصرار  کرد  که  بمحض  ورود  گزارش  را  به  جناب  خلعتبری  تسليم  کنم.  من  ازفرودگاه  يکسر  به  دفتر  وزير  امورخارجه  رفته  و  گزارش  را  بدست  خويش  به  جناب  وزير  تحويل  دادم.  مراتب  را  با  تلفن  به  آگاهی  جناب  خوانساری  رسانيدم.

يکی  دوهفته  بعد  جناب  خوانساری  مرا  سئوال  پيچ  کردند  که  گزارش  چه  شد؟  به  آگاهی  ايشان  رسانيدم  که  من  کار  را  بهمان  طريق  که  دستور  داده  بوديد  انجام  دادم  و  درموقعيتی  نيستم  که  از  جناب  وزير  امورخارجه  سوال  کنم.  اين  مذاکره  و  سئوال  جواب  با  تلفن،  بين  جناب  خوانساری  و  من  در  مدت  دوهفته،  دوسه  بار  تکرارشد!  تا  اينکه  ايشان  طبق  معمول  به  تهران  امده  و  درباره  گزارش  من  از  جناب  وزير  سوال  کرده  بودند.  وزير  گزارش  را  ازکشوی  ميز  تحرير  خود  درآورده  و  به  جناب  خوانساری  تحويل  داده  بود!  بعداً  معلوم  شد،  جناب  وزير  بينهايت  محافظه کار  نمی  خواسته  ويا  نميتوانسته  گزارشی  را  که  سراسر  انتقاد  از  عملکرد  مامورين  خود سر  ساواک  بود،  بحضور  شاهنشاه  آريا  مهر  تقديم  کند!  ولی  جناب  خوانساری  شخصا  گزارش  را  بحضور  ملوکانه  تقديم  کرد!! من  نميدانم  سرنوشت  اين  گزارش  چه  شد. 

 آن  دبير  اول  سفارت  شاهنشاهی  درمسکو  که  جوانی  شايسته،  کاردان،  دلسوز  و  راهنمای  من  در  مسکو،  بود،  پس  از  شورش  آخوندی  به  اتهام،  ملاقات  با  دکتر  شاهپور  بختياردر  پاريس،  محاکمه  ودر  تهران  تيرباران  شده  است.

حل  مسئله  دانشجويان  دائم  و  سرگردان  در  اروپا

يکی  از  مشکلات  اداره  دانشجوئی،  حل  مسئله  دانشجويان  دائم  و  سر  گردان  دراروپا  بود.  عده‌ای  در  حدود  سه  هزارنفر  از  دانشجويان  که  از  عهده‌ی  آزمايشات ورود  به  دانشگاهها  برنيامده  بودند  و  روی  بازگشت  به  ميهن  راهم  نداشتند  بجهت  ناچاری  و  بيکاری  به  کنفدراسيون  دانشجويان  پيوسته  بودند  و  سردمداران  خيانت ‌پيشه  آن  کنفدراسيون  از  وجود  آنان  بنهايت  سوء  استفاده  کرده  و  آنانرا  برای  حادثه  آفرينی  به  کشور  های  مختلف  اروپا  اعزام  ميداشتند.  اين  بظاهر  دانشجويان  دائم،  بنمايندگيهای  شاهنشاهی  در  اروپا  حمله‌ور  ميشدند  و  به  ضرب  و  شتم  کارمندان  و  خرابکاری  در  نمايندگيها  ميپرداختند  و  پليس  محل  هم،  بدستور  ازما بهتران،  با  آنان  مقابله  نميکرد،  درنتيجه  روز  بروز  شرارت  و  خرابکاری  اين  عده  افزايش  مييافت.

در  مذاکراتم  با  مقامات  مختلف  اقتصادی  در  کشور،  برای  تجهيز  نيروی  کار  آمد  انسانی  متوجه  شدم  که  صاحبان  صنايع  از  عدم،  سرکارگر  متخصص (در  کشورهای  صنعتی  به  اين  سرکارگران  "کارگران  يقه ‌سفيد"  نام  داده  اند  که  وظيفه  آنان  پرکردن  شکاف  بين  مهندسين  و  کارگران  است)  در  سالن  کار،  کار  خانه‌ها،  دچار  مشکل  ميباشند.  با  مشورت  با  جناب  خوانساری  طرحی  تهيه  کرديم  تا  از  وجود  اين  دانشجويان  سرگردان  برای  پر  کردن  شکاف  مذکور  بهره برداری  کنيم.

برای  انجام  اين  کار  بودجه  يکصد  مليون  تومانی  دراختيار  ما  قرارگرفت  و  با  کمک  حبيب  دشتی  در  انگلستان  و  همکاران  ديگر  در  اروپا  ترتيبی  داديم  تا  اين  سرگردانان  را  بمدارس  حرفه‌ای  بفرستيم،  تا  در  رشته‌های  مختلف  ديپلم  بگيرند.  دوره‌های  اين  مدارس  از  ششماه  تا  يکسال  ونيم  بود.  در  آخر  هر  دوره  به  شرکت‌ کنندگان  مدرک  تحصيلی  مربوط  به  رشته‌ی  انتخابی  دانشجو  داده  ميشد.  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  نه  تنها  کمک  هزينه  تحصيلی  به  اين  دانشجويان  ميپرداختند  بلکه  مستقيماً  کليه‌ی  هزينه‌های  مدارس  حرفه‌ای  را هم  از  بابت  تعليم  دانشجويان  ايرانی،  تعهد  کرده  و  بموقع  ميپرداختند  ولی  در  عمل  با  مشکلی  جديد  روبرو  شديم!  طبق  مقررات  اين  مدارس  حرفه‌ای،  ديپلم  دانشجو  هنگامی  به  وی  تسليم  ميشد،  که  دوره  ششماهه‌ی  آزمايش  عملی  (استاژ)  را  در  يکی  از  کارخانه‌ها  گذرانده  باشند.  متاسفانه  کارخانه‌های  اروپا  محل  کافی  برای  پذيرفتن  اين  تعداد  دانشجويان  ايرانی  را  نداشتند،  که  درنتيجه  برميگشتيم  بمرحله‌ی  اول.  لذا  بمقامات  مدارس  حرفه‌ای  اروپائی  پيشنهاد  کرديم  که  اين  دانشجويان  ششماهه (استاژ)  را  در  کارخانه‌های  ايران  بگذرانند  تا  بتوانند  ديپلم  خود  را  دريافت  کنند.  آنان  اعتراض  کردند  که  چون  کارخانه  های  ايران  استاندارد  بين‌المللی  ندارند،  لذا  گواهينامه  آنان  ارزش  ندارد!

ناچار  درتهران  با  تماس  با  اتاق  صنايع  ومعادن  کنفرانسی  تشکيل  داديم  واشکال  کار  و  مزيت  الحاق  به  کنفدراسيون  بين‌المللی  استانداردها  رابه  صاحبان  صنايع،  توضيح  داديم  و  نتيجه  گرفتيم  که  اينکار  نه  تنها  از  جنبه  بشر  دوستانه  و  کمک  به  هم  ميهنان  سرگردان  ضروری  است،  بلکه  با  پيوستن  به  کنفدراسيون  استاندارد  صنايع،  حيثيت  و  آبروی  صنايع  ايران  را  نيز  در  جرگه‌ی  بين‌المللی  ارتقاء  خواهد  داد.  صاحبان  صنايع  از  پيشنهاد  پيوستن  به  کنفدراسيون  بين‌المللی استانداردها،  باهوشياری  از  بهره‌وری  اينکار  استقبال  کردند،  ولی  درضمن  همين  صاحبان  صنايع  به  آسانی  آماده  پذيرفتن  دانشجويان  ايرانی  نبودند،  شکايت  ميکردند  که  اين  دانشجويان،  با  افکار  دست  چپی  موجب  اغتشاش  و  دسته  بندی  و  زدو  خورد  بين  کارگران  خواهند  شد  که  عملا  در  باز  دهی  توليد  کارخانه  ها  اثر  منفی  خواهد  داشت.  حق  با  صاحبان  صنايع  بود!

 ولی  به  آنها  قول  داديم  که  اين  مشکل  را  با  هشدار  دادن  به  دانشجويان  و  آگاهی  آنان  به  اينکه  دريافت  ديپلم  مدارس  حرفه‌ای  اروپائی  فقط  و  فقط  منوط  به  اخذ  گواهی  از  صاحبان  صنايع  ميباشد  که  آينده  آنانرا  تضمين  خواهد  کرد،  بايد  ديوانه  باشند  تا  با  اعمال  بی رويه،  آنهم  پس  از  سالها  سرگردانی  و  دربدری  دراروپا،  باحس  انفعال  از  والدين  واقوام  و  دوستان  خويشتن،  آينده  روشن  خود  را،  بمخاطره  اندازند.  اين  نحوه  کار  و  برخورد  با  مشکلات  مورد  استقبال  دانشجويان  مذکور  قرار  گرفت.  لکن  مدتی  طول  کشيد  تا  همه  چيز  روبراه  شد  و  جمع  کثيری  از  اين  دانشجويان  دائمی  و  دربدر  را  با  موفقيت  به  ايران  باز  گردانديم.  اين  طرح  درکشورهای،  انگلستان،  فرانسه  و  ايتاليا  اجرا  شد.  درضمن  با  تماس  با  کنفدراسيون  بين‌المللی  استانداردها،  از  آنها  درخواست  کرديم  تا  به  ايران  رفته  و  از  صنايع  ما  بازديد  کنند  و  درصورت  مشاهده‌ی  نقص،  انرا  به  صاحبان  صنايع  برای  رفع  نواقص  گوشزد  کنند.  سه  نفر  ازمتخصصين  کنفدراسيون  بين‌المللی  استانداردها،  به  ايران  روانه  شدند  و  به  برخی  از  کارخانه  های  ايران  اجازه  دادند  تا  ازبرچسب  و  مارک  مخصوص  استاندارد  بين‌المللی  استفاده  کنند.  اين  موجب  شد  که  رقابت  ايجاد  شود  و  سايرين  نيز  کم‌کم  به  عضويت  کنفدراسيون  بين‌المللی  استانداردها  درآمدند.  با  اين  ترتيب  نه  تنها  مسئله‌ی  (استاژ)  دانشجويان  ايرانی  حل  شد،  بلکه  برخی  از  صنايع  ما  و  فرآورده  های  آن  درصحنه  بين  المللی  جای  مناسب  خود  را  يافتند.

پس  از  شورش  آخوندی،  دست  اندرکاران  نادان  و  بی  مايه  و  عقده‌ای کوشش  کردند  تا  برچسب  حيف  و  ميل  يکصد  مليون  تومان  بودجه  اختصاصی  اين  طرح  را  به  جناب  خوانساری  و  حبيب  دشتی  درلندن  وساير  همکاران  و  من  بچسبانند  که  نه  تنها  ناکام  ماندند  بلکه  به  جناب  خوانساری  و  من  و  حبيب  دشتی  پيشنهاد  کردند  که  با  رژيم  جديد  همکاری  کنيم!  ولی  هر  سه  نفر  ما  عطايشان  را  به  لقايشان  بخشيديم!

حبيب  دشتی  آن  راد  مرد،  کوچک‌جثه،  فداکارازخود  گذشته  و  بينهايت  امين  و  ميهن‌پرست،  در  لندن  ماند  و  تا  دوسال  پيش  که  برحمت  ايزدی  پيوست،  با  تدريس  زبان  و  ادبيات  فارسی  در  مدارس  و  دانشگاهها،  کمک  و  راهنمائی  دانشجويان،  در  تنگدستی،  بکار  فرهنگی  ادامه  داد  و  جناب  خوانساری  هم  با  سربلندی  خاص  خويش،  بدرود  حيات  گفت،  روان  هردوی  آنان  شاد  باد.

شاهنشاه  آريامهر: "ايران  کشور  پليسی  نيست!!" 

اعمال  ضد ميهنی  دانشجويان  ايرانی،  به  سرکردگی  سران  خائن  و  مزدور  بيگانگان،  کنفدراسيون  دانشجويان  در اروپا  ادامه  کار  را  برما  بسيار  مشکل  ساخته  بود.  نمايندگيهای  شاهنشاهی  در  سراسر  اروپا  به  استثنای  کشور  های  کمونيستی  اقمار  شوروی،  هرآن  درانتظار  حمله  و  خرابکاری  دانشجويان  ايرانی  وبی  تفاوتی  مقامات  انتظامی  کشور  های  ميزبان بودند.  ناگزير  بايد  چاره  انديشی  ميشد.  باين  مناسبت  جلسات  عديده  در  دفتر  دکتر حقدان  معاون  وزارت  علوم وآموزش  عالی  تشکيل  ميشد  که  به  نتيجه  مطلوب  نميرسيد.  عاقبت  تصميم  گرفته  شد  که  کمک  هزينه‌ایی ،  به  شخص  دانشجويان  توسط  نمايندگيهای  شاهنشاهی آنهم  با  حضور  ايشان  درنمايندگيها  پرداخت  شود  تا  بتوانيم  با  مذاکره  و  ريش  سفيدی،  آنانرا  مجاب  سازيم  تا  دست  از  اعمال  ضد  ميهنی  خود  بردارند.  تصور  ميکرديم  که  با  طرز  برخود  مودبانه  بتوانيم  دانشجويان  را  تحت  تأثير  قرار  دهيم!

درپايان  اين  جلسات  متعدد  گزارشی  برای  تقديم  بحضور  شاهنشاه  آريامهر  تهيه  شد،  باز  آويختن  زنگوله  به  گردن  گربه،  بعهده  من  واگذار  شد.  تصميم  جلسات  را  با  امضاء  شرکت  کنندگان،  پيوست  گزارشی  به  جناب  خلعتبری  تسليم  کردم  تا  ايشان  به  نظر  همايونی  برسانند.  پس  از  دوسه  روز  گزارش  محرمانه  من،  به  خودم  بازگشت!  درحاشيه  گزارش  شاهنشاه  آريا  مهر  چنين  نوشته  بودند: "ايران  کشور  پليسی  نيست.  ترتيبی  بدهيد  تا  دانشجويان  ايرانی  درخارج  از  کشور،  حداقل  تماس  را  با  کارمندان  دولت  داشته  باشند"!  حقيقت  اينست  که  من  از  اين  دستور  شاهنشاه  يکه  خوردم!  آناً  مطلب  را  با  تلفن  به  آگاهی  جناب  خوانساری  در  ژنو  رسانيدم.  او  گفت: "جلسه‌ی  وزارت  علوم  را  تشکيل  بدهم  وفقط  دستور  شاهنشاه  را  به  شرکت  کنندگان  در  جلسات  ابلاغ  کرده  و  صبر  کنم  تا  ايشان  برای  چاره  جوئی  به  تهران  بيايند."

برای  ترتيب  اثر  بخشيدن  به  اوامر  شاهانه  با  جناب  خوانساری  و  دکترحقدان  به  اين  نتيجه  رسيديم  که  تنها  راه،  بهره  گرفتن  از  وجود  شعبات  بانک  ملی  ايران  و  کارگزاران  آن  بانک،  در  سراسر  دنيا  ميباشد.  روزی  با  وقت  قبلی  در  معيت  جناب  خوانساری  به  ديدار  يوسف  خوش کيش  رئيس  وقت بانک  ملی  ايران  رفتيم،  اوامر  ملوکانه  را  با  ايشان  درميان  گذاشتيم  و  خواستيم  که  به  شعبات  بانک  ملی  و  همچنين  کارگزاران  آن  بانک  در  خارج  ازکشور  دستور  دهد،  برای  هريک  ازدانشجويان  ايرانی  که  کمک  هزينه‌ی  تحصيلی  از  وزارت  علوم و آموزش  عالی  و  يا  بنياد  پهلوی  ويا  ساير  دستگاههای  دولت  دريافت  ميکنند،  حساب  جاری  باز  کنند  و  به  دانشجويان  دسته  چک  بدهند.  نمايندگی  های  شاهنشاهی  مبلغ  مورد  نياز  را  يکجا  بحساب  بانک  ملی  ايران  و  يا  کارگزاران  آن  بانک  واريز  خواهند  کرد.  آقای  دکتر  خوش کيش،  با تبختر و  لحن  تندی  گفت  "چنين  کاری  امکان  پذير  نيست  "،  دليل  آورد  که  دانشجويان  سوءاستفاده  کرده  و  چکهای  بدون  محل  خواهند  کشيد  که  موجب  هتک  حرمت  بانک  در  انظار  بيگانگان  خواهد  گشت!!  جناب  خوانساری  توضيح  دادند،  آيا  اين  فقط  ايرانيان  هستند  که  چک  بی  محل  ميکشند؟  آيا  افراد  همان  کشور  ها  ازاين  نوع  کارها  نميکنند؟  ولی  هر  کشوری  دارای  قوانين  ومقررات  مخصوص  به  اينکار  هست  که  خاطيان  را  مورد  تعقيب  قرار  ميدهند،  چه  دليلی  دارد  که  با  خاطيان  ايرانی  همين ‌کار  را  نکنند؟  آقای  دکتر  خوش  کيش  با  همه  خوش  کيشی،  زيربار  نرفت!  و  جناب  خوانساری  ناگزير به  شاهنشاه آريامهر  متوسل  شد.  پس  از  چند  روز  بانک  ملی  ايران  با  درخواست  وزارت  امورخارجه  دائر  برگشودن  حساب  جاری  بنام  دانشجويان  ايرانی  موافقت  کرد!  سپس  روشن  شد  که  شاه  نازنين،  ولی  درمانده  از  دست  اين  نوع  کارفرمايان،  که  خدا  را  بنده  نبودند،  گوش  جناب  دکتر  خوش  کيش  را  کمی  مالش  داده  بوده  اند.

اين  مطلب  را از آن جهت  نوشتم  تا  مشت  محکمی  به  دهان  ياوه سرايان  مزدور  ايرانی  و  همپالگی‌های  بيگانه  آنان،  که  مرتباً  با  تهمت "ديکتاتوری"  به  شاهنشاه  آريامهر  ميتاختند  و  هنوز  هم  پس  از  بيست  وپنج  سال  به  اين  عمل  زشت،  با  بيشرمی  ادامه  ميدهند،  کوبيده  باشم.  چون  صورت  جلسات  و  دستور  شاهنشاه  آريامهر  دراين  باره"ايران  کشور  پليسی  نيست"  اگر  حکام  نامرد  خائن  و  مزدور  و  کمونيستهای  مکلا  و  يا  دستاربند،  آنرا معدوم  نکرده  باشند،  دربايگانی  محرمانه  وزارت  امور  خارجه  بايد  موجود  باشد.  درضمن  بايد  اشاره  کنم  که  اگر  شاه  در  کارهای  جاری  دخالت  ميکرد،  به  اين  سبب  بود  که  با  امثال  آقای  دکتر  خوش  کيش،  که  فراوان  هم  بودند،  چاره  ای  جز  درخواست  از  دخالت  شاهنشاه  نبود.  اين  ما  بوديم  که  بعلت  زبونی،  بيعرضگی  يا  ملاحظات  شخصی  و  عدم  قبول  مسئوليت،  پادشاهی،  اصولاً  و  ذاتاً  دموکرات  را،  وادار  ميساختيم  تا  مانند  يک  مدير  کل  به  امور  جاری  کشور  برسد.

  تا وقتيکه  هريک  ازما  ايرانيان  وظايف  و  مسئوليتهای  امور  محوله  را  بنحو  اکمل  و  احسن  قبول  نکنيم،  متاسفانه  در  بهمين  پاشنه  خواهد  چرخيد  وکاسه  وکوزه  هارا  برسر  يکنفر،  تکرار  ميکنم،  فقط  برسر"  يکنفر"  خواهيم  شکست!؟  بايد  اصلاحات  را  از  خود  آغاز  کنيم،  دست  ازمنفی  بافی  و  کارشکنی  و  حسادت  بيمورد،  زياده  خواهی  وفخر  فروشی،  نسبت  به  همکاران  و  هم  ميهنان  خود  برداريم!

تاسيس  اداره‌ی  بورسها

کارهای  اداره‌ی امور دانشجوئی  روبراه  شده  بود.  به  اصطلاح  "روی  غلطک  افتاده  بود"  ومن  کار  زيادی  نداشتم.  روزی  باز  به  دفتر  جناب  وزير  امورخارجه  فراخوانده  شدم.  جناب  وزير  گفت: "آقای  حکيمی،  دولت  ايران  تا  کنون  دريافت  کننده‌ی  بورس  تحصيلی  برای  دانشجويان  خود،  از  دول  و  موسسات  و  دانشگاه  های  بيگانه  بوده  است،  اما  اکنون،  بسبب  پيشرفت  های  همه‌جانبه  در  موقعيتی  هستيم  که  ما  نيزميتوانيم  به  دانشجويان  بيگانه  بورس  بدهيم  و  آنانرا  نه  تنها  با  پيشرفتهای  کشور  آشنا  کنيم  بلکه  از  هريک  از  انها  يک  سفير  حسن  نيت  ساخته  و  به  کشورهای  خويش  بازگردانيم،  از  شما  ميخواهم  که  اين  اداره  تازه  را  تاسيس  کنيد."

کارمندانم  از  اين  خبر  سخت  ناراحت  شدند،  چون  نميدانستند  سروکارشان  با  چه  کسی  خواهد  افتاد،  ولی  خوب  ميدانستند  که  رئيسی  مهربان  دلسوز  و  کاردانی  را  از  دست  ميدهند.  به  انها  دلداری  دادم  که  در  هرحال  ميتوانند  بمن  متکی  باشند.  دوسه  اتاق،  درست  مقابل  اداره  امور  دانشجوئی،  درهمان  راهرو  درساختمان  جنبی  وزارت  امور خارجه  در  اختيار  اداره‌ی  جديد  گذارده  شد.  چند  نفر  از  کارمندان  لايق  را  برای  همکاری  انتخاب  کردم.  اما  نميدانستم  کار را از کجا  بايد  شروع  کنم.  بهتر  آن  ديدم  که  از  وابسته  های  فرهنگی  سفارتخانه‌های  بيگانه‌ی  مقيم  درتهران  که  بورس  تحصيلی  به  دانشجويان  ايرانی  ميدادند،  مانند  سفارتخانه‌های،  آمريکا،  انگلستان،  فرانسه،  آلمان  و  سايرين،  ديدن  کرده  و  از  آنان  کمک  بخواهم.  همگی  وابسته‌های  فرهنگی  سفارتخانه‌های  بيگانه  که  من  به  آنها  مراجعه  کردم،  از  اينکار  پشتيبانی  نموده،  استقبال  و  تشويق  کردند.  پس  از  چند  روز  ميز  کار  من  از  بروشورها  و  راهنما‌ها  و  اطلاعات  درباره  چگونگی  دادن  بورس،  و  نحوه‌ی  انتخاب  بورس  گيرندگان  و  شرايط  و  برنامه‌های  پيش‌بينی  شده  برای  اين  دانشجويان  در  کشورهای  بيگانه،  مملو  شد.  کار  ترجمه  و  تفکيک  اين  اطلاعات  چندی  بدرازا کشيد.  کارمندانم  با  صميميت  همه  اطلاعات  لازم  را  تفکيک  و  جمع‌آوری  و  در  ضمن  مطالعه  کردند،  که  چگونه  بايد  در  اين  باره  انجام  وظيفه  کنند.

مجدداً  به  سراغ  وزارت  خانه‌های،  علوم  و آموزش عالی،  وزارت آموزش و پرورش  و  وزارت  فرهنگ  وهنر رفتم.  اين  مقامات  معتقد  بودند  که  تنها  به  دانشجويانی  که  در  رشته  های  زبان  و  ادبيات  فارسی  و  يا  هنری  ايران  درخواست بورس  ميکنند،  بايد  کمک  شود،  دليل  ميآوردند  که  در  رشته‌های  علوم  و  فنون  محل  کافی  برای  دانشجويان  ايرانی  موجود  نيست،  لذا  از  پذيرفتن  دانشجويان  بورسيه  بيگانه  معذوريم.  بعد  از  مذاکرات  طولانی  بالاخره  تصميم  گرفته  شد  که  برای  شروع  به  کار  فقط  به  يکصد  نفر  دانشجوی  بيگانه  بورس  داده  شود  و  درعين  حال  ترتيبی  داده  شود  تا  آنان  تشويق  گردند  که  در  رشته  های  مورد  نظر ايران،  ادامه  تحصيل  دهند.   مشکل  ديگر  اين  بود  که  به  اين  منظور  بودجه‌ای  بخصوص  در  هيچيک  از  وزارتخانه  ها  و  موسسات  آموزش  عالی،  پيش  بينی  نشده  بود  و  درضمن،  بعلت  عدم  سابقه  تعيين  مبلغ  صحيح  بودجه  امکان پذير نبود.  ناگزير  باکمک  جناب  پرويز  خوانساری،  نخست  وزيری  از  بودجه  مخصوص  خود  مبلغی  تخمينی  برای  شروع  بکار،  درنظر  گرفت.  وقتی  کار  در  داخل  کشور  بالاخره  با  تماس  با  مقامات  مربوطه  سامان  گرفت،  طی  بخشنامه  ای  به  نمايندگيهای  شاهنشاهی  و سفارتخانه‌های  بيگانه  درتهران  آمادگی  دولت  شاهنشاهی  را  برای  پذيرش  دانشجويان  بيگانه  در  رشته  های  زبان،  ادبيات  و  هنر  فارسی ،  در  مرحله  اولويت  و  سپس  ساير  رشته  ها،  اعلام  کرديم.  درخواست  شد  که  بيوگرافی  و  مشخصات  دانشجويان،  پيشينه  کامل  تحصيلی  آنان  و  رشته  مورد  علاقه  دانشجويان  قبلا  تهيه  و  برای  دريافت  پذيرش  به  وزارت  امور خارجه  شاهنشاهی  ارسال  گردد  تا  قبلا  محل  لازم  برای  دانشجويان  در  نظر  گرفته  شود.  برای  اينکار  فرمهای  مخصوص  تهيه  شد،  تا  دانشجويان  بيگانه  با  تکميل  کردن  آن  فرمها،  اطلاعات  مورد  لزوم  را  دراختيار  بورس  دهندگان  ايران  بگذارند.

پس  از  تصويب  و  پذيرش  دانشجو  پاکت  مخصوصی  بنام  دانشجوی  پذيرفته  شده  به  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  و  يا  سفارتخانه‌های  بيگانه  درتهران  ارسال  ميشد.  دراين  پاکت  نامه‌ای  به  پليس  و  گمرک  فرودگاه  مهرآباد،  دائر  بر معرفی  دانشجو  و  تقاضای  راهنمائی  وی  شده  و  متذکر  شده  بوديم،  درصورت  برخورد  با  اشکال،  با  شخص  دانشجو  کاری  نداشته  باشند،  بلکه  مستقيما  با  تلفن  اداره  بورسهای  وزارت  امور خارجه،  برای  رفع  مشکل  تماس  بگيرند،  و  درخواست  شده  بود  که  دانشجويان  بورسيه  را  با  تاکسی  روانه  هتل  گيلان  در  خيابان  فردوسی  کنند  و  به  تاکسی‌ رانان  گوشزد  کنند  تا  اجحاف  نکنند.  مبلغ  دوهزارو  پانصد  ريال  هم  وجه  نقد  برای  هزينه‌های  اوليه  داخل  پاکت  بود.  با  هتل  گيلان  نيز قبلا  موافقت  شده  بود،  تا  اتاقی  مناسب  برای  يکی  دو روز  دراختيار  اين  دانشجويان  گذاشته  و  صورتحساب  هزينه‌ی  مربوطه  را  به  اداره  بورسهای  وزارت  امورخارجه  بفرستند  و  دانشجو  را  راهنمائی  کنند  تا  خود  راهرچه  زودتر  به  اداره  دانشجوئی  وزارت  امور خارجه  معرفی  کنند.  دليل  انتخاب  هتل  گيلان  اين  بود  که اين  هتل  در  خيابان  فردوسی  درست  مقابل  خيابان  حافظ  مقر  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  قرارداشت.  دانشجويان  بيگانه  بدون  اشکال  با  دردست  داشتن  معرفی  نامه  به  اداره  بورسها  ميآمدند.  اداره  بورسها  با  تماس  با  موسسه  بورس  دهنده،  دانشجويان  را  به  محل  تحصيل  وکوی  دانشگاه  ها  روانه  ميساخت.

مسابقات  ورزشی  آسيائی

دراين  ضمن  برای  اولين  بار،  مسابقات  ورزشی  آسيائی  در  تهران  برگزار  ميشد.  جناب  وزير امورخارجه  برای  چندمين  بار  مرا احضار  و  خواست  تا  با  تماس  با  اداره‌ی  تربيت  بدنی  و  سفارتخانه‌های  دول  آسيائی  درتهران  بين  ايندو ارتباط  و  همکاری  نزديک  برقرارکنم!

ناگزير  با  تيمسار  سپهبد  حجت  کاشانی ^(۵)،  رئيس  وقت  اداره‌ی  تربيت  بدنی و وابسته‌های  فرهنگی  سفارتخانه‌های  آسيائی  درتهران  تماس  گرفتم.  وظيفه‌ی  من  برقراری  تفاهم  و  همکاری  مشترک  بين  مسئولين  اداره  تربيت  بدنی،  مقاطعه‌کاران  بنای  مجتمع  استاديوم  ورزشی  آريامهر  و  نمايندگان  سفارتخانه‌های  آسيائی  درتهران  بود.  سه  ماه  به  روز  گشايش  رسمی  اين  مسابقات  باقی  نمانده  بود.  با  بازديد  از  مجتمع  ورزشی  متحير  ماندم،  آيا  اين  مجتمع  عريض  وطويل  بسيار  مدرن،  در  روز  معهود  بدون  نقص  گشايش  خواهد  يافت؟  خوشبختانه  با  کوشش  شبانه  روزی  سپهبد  حجت  کاشانی  و  ساير  دست  اندرکاران،  چنانکه  ديده  شد،  مجتمع  ورزشی  آريامهر  در  روز  موعود  گشايش  يافت  و مسابقات ورزشی  آسيائی  با  موفقيت  کامل  برگزار  گرديد.

در  يکی  از  روزهای  پايان  مسابقات  ورزشی  آسيائی،  تيمسار  حجت  کاشانی  بمن  گفت: "رئيس  فدراسيون  فوتبال  اتحاد جماهير شوروی  با  او ملاقات  کرده،  با  وی،  برای  انجام  مسابقات  فوتبال  دوستانه  بين  تيم‌های  جمهوريهای آسيائی  شوروی  با  تيمهای  محلی  ايران،  قول  و  قرارهائی  گزارده  ام!" . همان  لحظه  متوجه  شدم  که  تيمسار  کاشانی  ندانسته  مشکل  عظيمی  را  برای  خود  تدارک  ديده است.  پيش  خود  فکر  کردم  که  موقعيت  برای  ادای  توضيح  مفصل  درباره  نحوه  کار  به  تيمسار  حجت  کاشانی  مناسب  نيست،  لذا  سکوت  کردم.

  روش  اين  بود  که  هر  سال  در  اداره  امور  فرهنگی  وزارت  امورخارجه  جلسه‌ای  از  نمايندگان  اداره‌ی  تربيت  بدنی،  روسای  فدراسيونهای  ورزشی  و  ساواک  تشکيل  ميشد  و  در  چهارچوب  موافقتنامه‌های  فرهنگی  مصوبه،  ترتيب  برگزاری  مسابقات  ورزشی  و  تبادل  تيمهای  ورزشی  بين  کشورها،  تحت  برنامه‌ای  تنظيم  ميگشت  وبانظر  مقامات  عاليه  کشور،  بصورت  برنامه  کار  يکساله  بموقع  اجرا  گزارده  ميشد.  با  اين  ترتيب  نه  تنها  ساواک  آماده‌گی  قبلی  داشت  بلکه  فدراسيونهای  ورزشی  نيز  برنامه  های  خود  را  از  پيش  تنظيم  ميکردند.  هرنوع  دخل  و  تصرف  دراين  مصوبات،  نابسامانی  واغتشاش  بوجود  ميآورد.  بخصوص  ساواک  درباره  تبادل  تيمهای  کشورهای  اقمار  شوروی  حساسيت  داشت.  بدين  سبب  برای  جلوگيری  از  بروز  مشکلات  پيش  بينی  نشده  دراين  برنامه  ها،  ناچار،  انچه  از  تيمسار  حجت  کاشانی  شنيده  بودم،  محرمانه،  به  جناب  وزير امورخارجه  گزارش  کردم.  پس  از  چند  روز،  درپاکتی  سربسته،  گزارش  بخودم  بازگشت.  درحاشيه  دست  راست  گزارش  نوشته  شده  بود  "حجت  کاشانی...  (شکر)  خورده  است.  به  او  ابلاغ  کنيد!" و درحاشيه  طرف  راست  گزارش،  جناب  خلعتبری  نوشته  بود  "  آقای  حکيمی،  اوامرهمايونی  را  به  تيمسار  حجت  ابلاغ کنيد"!

 خواننده  ميتواند  تصور  کند  که  جناب  وزير  امورخارجه  مرا  در چه  وضعيت  دشواری  قرار  داده  بود.  چه  با  وفاداری  بدون  چون  و  چرا  به  شخص  رئيس  کشور،  نميتوانستم  شانه  از  زير  بار  اين  مسئوليت  خالی  کرده  و  دستور  را  ناديده  بگيرم،  بخصوص،  چنانکه  در  بالا  اشاره  کردم،  نميخواستم  مشکلی  برای  دوست  تازه‌ام،  تيمسار  حجت  کاشانی  تدارک  کنم  و  چه  بسا  موجب  سوء  تفاهم  در  روابط  دوجانبه  با  کشور ابرقدرت  همسايه  شمالی،  بشوم.  دو  سه  روز  با  خود  درجدال  بودم  که  چه  بايد  بکنم.  بالاخره  تصميم  گرفتم،  با تلفن  اوامر  ملوکانه  را  به  تيمسار  حجت  کاشانی  ابلاغ  کنم.

پشت  تلفن  به  تيمسار  حجت  کاشانی  گفتم: "گزارشی  بحضور  شاهنشاه  مربوط  به  شما  تقديم  شده  و  شاهنشاه  اوامری  صادر فرموده‌اند  تا  بجنابعالی  ابلاغ  گردد"  سپس  متن  گزارش  را  برای  وی  خواندم  بدون  اينکه  نام  گزارش  دهنده  را  ذکر  کنم،  خوشبختانه  تيمسار  حجت،  نام  گزارش  دهنده  را  نپرسيد.  در  انتهای  گزارش،  امر  مطاع  ملوکانه  را  درکمال  شرمندگی  به  تيمسار  ابلاغ  کردم.  تيمسار،  آناً  گفت: "متشکرم"  و  مکالمه  قطع  شد.  من  بجای  اينکه  گزارش  را  با ذکر ابلاغ  امر  ملوکانه  به  دفتر  جناب  وزير  بازگردانم،  گزارش  جديدی  نگاشته  و  به  جناب  وزير  اطلاع  دادم،  که  امر  ملوکانه  به  تيمسار  حجت  کاشانی  ابلاغ  شد.  اصل  گزارش  را  درپاکتی  سر  بمهر  بکلی  سری  در  کشوی  ميز  خود  نگاهداشتم.  منظورم  اين  بود  که  جز  شاهنشاه  آريامهر،  جناب  خلعتبری،  وزير  امور  خارجه،  تيمسار  حجت  کاشانی  و من،  شخص  ديگری  از  اين  موضوع  ناخوش‌آيند  مطلع  نگشته  و  آبروی  تيمسار  حجت  کاشانی  محفوظ  بماند.  چون  هيچ  سر  و  صدائی  دراين  باره  برنخاست،  من  و  حجت  کاشانی  بيش  از  پيش  بايکديگر  مانوس  شديم،  گواينکه  از  هرجهت  دنيائی  از  يکديگر  جدا  بوديم.

اين  پاکت  سربمهر  را  تا  آخرين  روز  حرکت  به  خرطوم  نزد  خود  نگاهداشتم.  روز  آخر  برای  خداحافظی  به  ديدار  همايون  اردلان،  رئيس  اداره  محرمانه  وزارت  خارجه  که  از  طفوليت  باهم  بزرگ  شده  بوديم  رفتم  وپاکت  را  به  او  تحويل  دادم  و خواهش  کردم،  پاکت  را  بهمان  ترتيب  سربمهر  در  پرونده  اداره  تربيت  بدنی  بايگانی  کند.

دراينجا  يک  سئوال  مهم  پيش  ميآيد:  چرا  جناب  وزير،  که  مرا  ياغی  ميدانست،  ازبالای  سر  معاون  ومديرکل  امور  فرهنگی،  بدون  اطلاع  آنان،  مرا  برای  ابلاغ  اوامر  ملوکانه،  که  خوش‌آيند  هم  نبود،  به  تيمسار  سپهبد  حجت  کاشانی  برگزيد  و  مجدداً  وظيفه  بستن  زنگوله  به  گردن  گربه  را  بمن  محول  ساخت؟  اکنون  پس  از  گذشت  نزديک  به  سی  سال،  به  اين  نتيجه  رسيده  ام،  که  خلعتبری،  يا  به  آن  دونفر  اطمينان  کافی  نداشت  و  يا  اينکه  آنانرا  شايسته  نميدانست!  و شايد  فکر  ميکرد  که  ايندو ترجيح  خواهند  داد  تا  سکوت  کنند،  که  در  نتيجه  عواقب  ناشايست  سياسی  برای  دولت  شاهنشاهی  به  بار  ميآمد.  ولی  خوب  ميدانست  که  اينکار  با  همه  ناراحتی هايش،  ازعهده‌ی  ياغی  برميآيد!  در  ضمن،  اگر  جناب  وزير  سلسله  مراتب  اداری  را  رعايت  نميکرد،  طبعا  منهم  بخود  اجازه  ميدادم  که  به  همين  ترتيب  عمل  کرده  واز بالای  سر معاون  و  مديرکل  امور  فرهنگی  کارهايم  را  مستقيماً  با  وزير  امورخارجه  و  يا  بيشتر  با  جناب  پرويز  خوانساری  بسامان  برسانم.  که  اين  خود  موجب  مخالف  خوانی  هرچه  بيشتر  معاون  ومديرکل  امور  فرهنگی  با  من  ميگرديد.

مراسم  پنجاهمين  سال  سلطنت  دودمان  پهلوی

در  سال  ۱۳۵۵  جشنها  و  مراسم  ويژه‌ای  بمناسبت  پنجاهمين  سال  سلطنت  دودمان  پهلوی  در  سراسر  کشور  برگزار  شد.  برای  چندمين  بار  به  دفتر  جناب  خلعتبری  احضار  شدم.  جناب  وزير  گفت:  " آقای  حکيمی،  خانواده  شما  همگی  از  فرهنگيان  بوده‌اند،  از  شما  ميخواهم  که  درباره‌ی  پيشرفت  سريع  آموزش  و  پرورش  در  اين  پنجاه  ساله،  برای  کارمندان  وزارت  امورخارجه،  بمناسبت  مراسم  پنجاهمين  سال  سلطنت  دودمان  پهلوی  سخنرانی  کنيد!"  درواقع  با  رياست  اداره  امور  دانشجوئی،  هيچ  راهی  برای  گريز  از  اين  مسئوليت  نداشتم،  ناگزير  قبول  کردم.

برای  ايراد  اين  سخنرانی،  از  اطلاعات  پدرم،  عبدالحميد  حکيمی،  که  سالها  مسئوليتهای  عمده  در  وزارت  آموزش  و  پرورش  داشت  و  همچنين  مادرم،  بانو  نصرت  تسليمی،  که  او  هم  تمام  عمر  را  صرف  آموزش  و  پرورش  نوباوگان  ايرانی  کرده  بود،  کمک  گرفتم. باکمال  تاسف  متن  آن  سخنرانی  در  اختيارم  نيست،  يعنی  با  ساير  مدارک  وکتابها  و  غيره،  پس  از  شورش  آخوندان  از  بين  رفت.  تنها  اولين  جملات  آن  سخنرانی  را  که  بسيار  مهم  و  برای  من  هم  تعجب  آور  بود،  بشرح  زير،  به  ياد  دارم:

"جنابان،  بانوان  و  آقايان،  سالی  که  من  بدنيا  آمدم،  يعنی  ۱۳۰۳  خورشيدی،  اولين  سالی  بود  که  عده  ديپلمه‌های  دبيرستانهای  ايران  به  عدد  دو  رقمی  رسيده  بود.  يعنی  فقط  يازده  نفر در  آن  سال  ديپلم  دبيرستان  گرفته  بودند!  ولی  امروز  طبق  آمار  تقريباً  کامل  که  در  اداره‌ی  من  موجود  است،  نزديک  يکصد  و  بيست  هزار  دانشجوی  ايرانی  درسراسر  جهان  مشغول  تحصيل  هستند،  وطبق  آمار  وزارت  علوم  و  آموزش  عالی،  تعداد  دانشجويان  داخل  ايران  در  دانشگاه  ها  و  مدارس  عالی  به  بيش  از  هشتاد  هزار  نفرميرسد،  جمع  اين  دورقم،  دويست  هزارنفر  دانشجوی  دانشگاهی  است.  و  درضمن،  درسال  جاری،  هشت  مليون  و  نيم  دانش  آموز  به  دبستانهای  ايران  راه  يافته  اند.  با  يک  حساب  سرانگشتی  درصد  پيشرفت  و  گسترش  دانش  آموزی  درپنجاه  سال  سلطنت  دود  مان  پهلوی  آشکار  ميگردد."

اين  پاسخ  به  بد  گويانی  است  که  دودمان  پهلوی  را  به  مسامحه  و  پيشرفت  کند  آموزش  و  پرورش  متهم  ميسازند.

ياغی

جناب  خلعتبری  در  دی  ماه  ۱۳۴۸  خورشيدی  به  سمت  معاون  امورسياسی  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  برگزيده  شد.  سپس  در  ۲۲  شهريورماه  ۱۳۵۰  در  کابينه‌ی  امير  عباس  هويدا،  وزير  امورخارجه  شاهنشاهی  گرديد.  وی  تا  پنجم  شهريورماه  ۱۳۵۷،  که  شريف  امامی  کابينه‌ی  جديدی  را  تشکيل  داد  و  اميرخسرو  افشار  قاسملو  را  به  سمت  وزير  امورخارجه  انتخاب  کرد،  بمدت  هفت  سال  وزير  امورخارجه  بود.

من  در  شهريور  ماه  ۱۳۵۲،  ازماموريت  پنج  ساله  در  نروژ  به  تهران  بازگشتم،  و  تا  مرداد  ماه  ۱۳۵۷  که  به  سمت سفير  کبير  شاهنشاه  آريامهر،  در  خرطوم،  پايتخت  سودان،  منصوب  شدم،  جناب  خلعتبری  وزير  امور  خارجه، به  مدت  پنج  سال،  تقريباً  رئيس  بلاواسطه  من  در  مشاغل  مختلف  که  از  طرف  ايشان  بمن  واگذار  ميگرديد،  بود.

پدرم  با  دکتر  منوچهر  اقبال  رابطه  بسيار  صميمانه  و  نزديک  داشت،  من  از  چگونگی  اين  رابطه  آگاه  نبودم.  روزی  پدرم  از  من  خواست  تا  به  اتفاق وی  بديدن  دکتر  اقبال  که  آن  وقت  رئيس  شرکت  ملی  نفت  ايران  بود  برويم.  پدرم  توضيح  داد،  چون  در  صدد  مسافرت  به  اروپا  است  ميخواهد  از  دکتر  اقبال  خداحافظی  کند ،  مدت  پانزده  دقيقه  برای  ملاقات  با  ايشان  اول  صبح  وقت  گرفته  بود.  روز  معهود  بديدار  دکتر  منوچهر  اقبال  رفتيم.  آندو  گرم  صحبتهای  متفرقه  و  خصوصی  شدند.  من  ساکت  نشسته  بودم.  وقت  ملاقات  تمام  شد  ولی  صحبتهای  آندو  ادامه  يافت.  در  ضمن  رئيس  دفتر  دکتراقبال  دو  بار  از  لای  در  سرک  کشيد  تا  دکتر  اقبال  را  متوجه  خاتمه  مدت  ملاقات  بنمايد.  در  سومين  بار  دکتر  اقبال،  با  تندی  به  رئيس  دفترش  گفت،  مزاحم  نشود.  پس  از  حدود  يکساعت  ونيم  بالاخره  دکتر  اقبال  رو  بمن  کرد  و  گفت:  "هاشم  چند  سال  است  که  درتهران  هستي؟"  پاسخ  دادم  تقريبا  پنج  سال.  دکتر  اقبال  پرسيد: "چرا  خلعتبری  ترا  به  مأموريت  نفرستاده  است؟"  پاسخ  دادم :"  نميدانم؟".  دکتر  اقبال  گفت:  " ميخواهی  با  خلعتبری  مذاکره  کنم؟"  پاسخ  دادم:  "ميل  مبارک  است".

من  عادت  داشتم  که  هميشه  قبل  از  ساعت  هشت  صبح  در  دفترم  حاضر  باشم.  دوسه  روز  بعد  ازملاقات  با  دکتر  اقبال،  لحظه‌ای  قبل  از  ترک  خانه،  تلفن  زنگ  زد.  دکتر  اقبال  بود.  گفت: " ميدانم  که  در  راه  اداره  هستی،  سر  راه  سری  بمن  بزن  ".  چند  دقيقه  بعد  به  دفتر  ايشان  راهنمائی  شدم.  دکتر  اقبال  گفت: "با  خلعتبری  درباره  تو  صحبت  کردم،  او  ميگويد  در  وزارت  امورخارجه  فقط  يک  ياغی  (لغت  فرنگی، ربل،  را  بکار  برد)  دارم  و  آنهم  هاشم  حکيمی  است،  هرکاری  ميخواهد  ميکند  و  بهمه  ناسزا  ميگويد،  نخست  وزير،  وزير،  وکيل  نميشناسد،  تنها  به  شخص  شاهنشاه  وفادار  است  و  بس!  دکتر  اقبال  اضافه  کرد  بچه  جان  چکار  ميکنی  که  قضاوت  خلعتبری  درباره‌ی  تو  اين  گونه  است؟"  پاسخ  دادم:  "از  جناب  خلعتبری  بسيار  سپاسگزارم،  چون  ميتوانستند  اين  جمله  آخر  را  نفرمايند،  آنوقت  کار  من  زار  ميبود.  اما  جناب  آقای  دکتر  منوچهر  اقبال،  جنابعالی  در  اين  مملکت  به  چه  کسی  وفاداريد؟"  دکتر  اقبال  گفت: "عجب!  پس  از  همين  حرفها  ميزنی!  برو  سرکارت  فکری  برايت  خواهم  کرد."

دراينجا بايد  توضيح  دهم  که  حق  با  جناب  خلعتبری  بود  که  مرا،  ياغی،  خوانده  بود!

صرفنظر از  برخورد  نامانوس  با  جناب  وزير  درهمان  دوسه  روز  اول  ورودم  به  تهران ^(۶)  و  همچنين  ترک  محل  خدمت،  از  رياست  اداره  اطلاعات  و  مطبوعات،  که  دربالا  بدان  اشاره  شده  است،  و  درعين  حال  زمزمه  مخالف خوانی  معاون  و  همچنين  مدير  کل  امورفرهنگی  دائر  برخود  سری  من،  سه  اتفاق  ديگر  رخ  داد  که  موجب  ناخشنودی جناب  وزير  گرديد. اردشير  زاهدی  دونفر  ازافسران  ارتش  را  برای  تصدی  ادارات  محافظت  و  انتظامات،  از  ارتش  بوزارت  امورخارجه  منتقل  ساخته  بود.  تيمسارسرتيپ  زالتاش  برای  رياست  اداره  حافظت،  وسرگرد  شهبال  برای  رياست  اداره  انتظامات.  من  با  اين  هردونفر  برخورد  شديد  داشتم.  با  اينکه،  چنانکه  خواهد  آمد  حق  با  من  بود،  معهذا،  اين  نوع  رفتار  درکادر  محافظه  کار  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی،  نه  تنها  بی  سابقه  بود  بلکه  اثر  سوء  هم  داشت. 

 روزی  بخشنامه‌ای  بکلی  سری  از  طرف  اداره‌ی حفاظت  به  امضاء  آقای  مرتضی  قديمی  نوائی،  معاون  فرهنگی  وزارت  امور  خارجه،  با  اخذ  رسيد  از  شخص  رئيس  اداره،  واصل  شد.  دراين  بخشنامه  به  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  در  خارج از  کشور  دستور  داده  شده  بود  که  برای  حراست  بيشتر  از  نمايندگی‌ها،  بدورعمارات  حصار  بکشند،  جلوی  پنجره‌ها  را  ميله‌های  آهنين  بکشند  و  در داخل  هم  پشت  پنجره‌ها  درهای  آهنين  نصب  کنند  و  در  ورودی  عمارت  را  نيز  فلزی  کنند  و صندوقهائی  با  قفل‌های  شماره‌ای  و  نسوز  برای  دفاتر  خريداری  و  نصب  کنند،  و  مقدار  ديگر  دستورهای  غير  قابل  انجام!  در  آخر  بخشنامه هم  دستور  داده  بودند،  تا  همين  بخشنامه  سری،  درصندوق  مخصوص  و  ضد  حريق  نگهداری  شود!  من  چندين  بار  مفاد  اين  بخشنامه  را  خواندم  و  هربا  برتعجبم  افزون  گشت  و  يقين  کردم  که  مرتضی  قديمی  که  در  چندين  نمايندگی  خدمت  کرده  و  حتی  سفير  نيز  بوده  است،  بخوبی  ميداند  که  چنين  دستوری،  چه  ازجهت  فراهم  ساختن  و  پيش  بينی  بودجه  مخصوص  برای  نمايندگی‌ها  بمنظور  اجرای  مفاد  اين  بخشنامه،  وچه  از  جنبه  غير  عملی  بودن  آن،  حداقل  در  کشورهای  آمريکا  و  اروپا،  که  ما  را  مورد  تمسخر  بيگانگان  ميساخت،  صادر نشده  است،  بلکه  تيمسار  بدون  نظر  و  کسب  اجازه،  سر‌خود  چنين  بخشنامه  سراپا  غير  ممکن  را  صادر کرده  است.  در  ضمن،  نفهميدم  اگر مفاد  اين  بخشنامه  برای  نمايندگی‌های  شاهنشاهی  درخارج  ازکشور  تهيه  شده،  به  چه  دليل  برای  روسای  ادارات  وزارت  امور  خارجه  در  تهران  هم  ارسال  گرديده  است؟

درپاسخ  تيمسار،  رئيس  اداره‌ی  حفاظت،  نامه‌ای  نوشتم  و  با  دليل  و  برهان  تمام  مفاد  بخشنامه  را  زير  سئوال  برده  و  ناممکن  بودن  دستور  ها  را  روشن  ساختم،  و  درخاتمه  افزودم،  چون  اين  اداره  دارای  صندوق  آهنی  نسوز  با  قفل  سری  نيست  و  نيازی  هم  به  آن  ندارد،  لازم  هم  نمی  بيند،  هزينه‌ای  بکلی  بی  مورد  برای  وزارت  امور  خارجه  بتراشد،  لذا  عين  بخشنامه  را  باز  ميگردانم،  تا  درهمان  اداره،  حفاظت،  بايگانی  شود!

دو  سه  روز  بعد  به  دفتر  جناب  معاون  امور  فرهنگی  احضار  شدم.  آقای  مرتضی  نوائی  گفت:  "  آقای  حکيمی  چکارکرده‌ايد  که  تيمسار  زالتاش،  با  چشم  گريان  به  دفتر  جناب  وزير  رفته  و  از  شما  کتباً  شکايت  کرده  است  که  آبروی  او  را در  وزارت  امورخارجه  لکه  دار  ساخته‌ايد.  موضوع  چيست؟"  به  جناب  معاون  گفتم:  "آيا  شما  اصل  بخشنامه  را  که به  امضای  شخص  جنابعالی  است  ديده‌ايد؟"  وی  گفت:  "کدام  بخشنامه؟"  گفتم: "همين  بخشنامه  که  مورد  اعتراض  تيمسار  رياست  اداره‌ی  حفاظت  قرارگرفته  است!"  او  کمی  دوسه  ورق  جلوی  رويش  را  زيرو  رو  کرد  وچيزی  نيافت،  به  او  هشدار  دادم  که  به  يقين  ميدانم  که  وی  چنين  بخشنامه‌ايرا  امضاء  نکرده  است!  آقای  قديمی  گفت: "بايد  اول  بخشنامه  را  ببينم  و  شما  ميتوانيد  به  سر  کارتان  برگرديد".

دوسه  روز  بعد،  مجدداً،  آقای  معاون  مرا  به  دفتر  کارش  احضار  کرد.  او  گفت:  "آقای  حکيمی  حق  با  شماست،  من  نه  تنها  روحم  از  اين  بخشنامه  اطلاع  ندارد،  بلکه  استدلال  شما  صحيح  هم  هست  و  ايرادی  بر  آن  نيست.  اما  ازميان يکصد و بيست  نمايندگی  شاهنشاهی  درخارج  از  کشور  و  بيش  از  چهل  نفر  روسای  ادارات  داخلی،  چرا  فقط  شما  به اين  بخشنامه  پاسخ  داده  و اعتراض  کرده  ايد؟"  به  جناب  معاون  گفتم:  "جناب  قديمی  نوائی،  روزی  چند  بار  از  سرسرای  مدور  بالای  سر  دراصلی  ورودی  وزارتخانه  رد  ميشويد؟"  گفت: " نميدانم،  روزی  سه  چهار  بار."  گفتم:  "آيا  به  عکسها ئی  که  به  ديوار  آن  سرسرا  آويخته  شده  نگاهی  ميکنيد؟"  گفت:  " گهگاه"  گفتم: "پس  عکس  بزرگان  درگذشته،  فاميل  حکيمی  را  درميان  آن  عکسها  می  بينيد!"  و  افزودم،  اينجا  خانه  من  است  و  برای  حفظ  و  سربلندی  آن  همچنان،  اعقابم  دلسوز  هستم.   با  اين  مکالمه  از  هم  جدا  شديم.  اما  ميدانستم  که  اينکار  و  اين  گفته  و  اشاره،  برايم  گران  تمام  خواهد  شد،  که  البته  مهم  نبود.

دردسری  تازه

روزی  در  اداره‌ی  امور  دانشجوئی،  شوهر  دختر  عمه‌ی  من،  آقای  عبدالحسين  دانشپور،  که  عضو  هيئت  مديره‌ی  شرکت  بيمه‌ی  ايران  بود  تلفن  کرد.  او  گفت:  " خواهر  يکی  از  کارمندانش  که  عضو  وزارت  امورخارجه  است،  مورد  آزار  قرارگرفته  و  استدعا  کرده  است  تا  من  خواهر  وی  را  به  اداره‌ی  خود  منتقل  کنم"!  به  آقای  دانشپور  قول  دادم  که  هم  امروز  ترتيب  کار  را  خواهم  داد.  همان  لحظه  با  تلفن  از  رئيس  اداره‌ی  کارگزينی  که  رابطه‌ی  بسيارنزديک  با  وی  داشتم،  درخواست  کردم  تا  آن  بانو  را  به  اداره‌ی  من  منتقل  کند.  رئيس  کارگزينی  پرسيد،  آيا  من  آن  بانورا  ديده  وميشناسم؟  پاسخ  من  منفی  بود.  ولی  تقاضای  آقای  دانشپور  را  با  وی  درميان  گذاشتم.  دوستم  گفت:  "آيا  حقيقتاً  ميخواهی  که  اين  بانو  را  به  اداره‌ی  شما  منتقل  کنيم؟!"  به  دوستم  گفتم: "من  نميدانم  مطلب  چيست  اما  چنانکه  ميدانی،  من  از  پس  هرکسی  بخوبی  بر  ميآيم!  اين  خانم  را  به  اداره‌ی  من  منتقل  کن،  بقيه  اش  با  خودم  خواهد  بود".  رئيس  کار  گزينی  گفت: "هاشم  واقعا  ازتو  ممنونم  که  يک  بار  و  مسئوليت  سنگين  را  از  دوش  من  برداشتی،  چون  هيچ  يک  از  روسای  ادارات،  حاضر  به  پذيرفتن  اين  خانم  نيستند  و  نميدانستيم  با  وی  چکار  کنيم،  هم  اکنون،  او  را،  روانه‌ی  اداره  تو  خواهم  ساخت،  ومجدداً  ازتو  تشکر  ميکنم".

روز  بعد  آن  بانو  با  دردست  داشتن  حکم  به  دفتر  من  آمد.  ديدم  خانمی  زيبا  و  خوش  لباس  با  سر  روی  بسيار  مرتب  است. طبق  معمول،  او  را  به  کارمندانم  معرفی  کردم،  ولی  ديدم  آنها  با  تحير  و  حرکات  سرو  صورت  ناخوشنودی  خود  را  نشان  ميدهند.  آن  بانو  را  مرخص  کردم  تا  بدون  حضور  وی  با  کارمندانم  مذاکره  کنم  و  بدانم  چرا  آنها  از  همکاری  با  اين  خانم  ابا  دارند  و  ناخشنود  هستند.  آنها  همگی  زبان  به  بدگوئی  گشادند  و  هريک  مطلب  غير  قابل  استدلالی  را  بيان  کردند.  به  کارمندانم  تذکر  دادم  که  در  مرحله  اول  نبايد  دهان  بين  باشند  و  گفتار  بد  خواهان  را  بپذيرند  و  برای  نمونه  خودم  را  مثال  زدم  وگفتم: "بدون  استثناء  همگی  شما  غيبت  ديگران  را  پشت  سرمن  شنيده‌ايد  و  ميدانم  که  هميشه  ازمن  دفاع  کرده‌ايد، علت  اين  است که  شما  با  من  همکار  هستيد  و  دراين  مدت  مرا  خوب  شناخته‌ايد  و  ميدانيد  که  غيبت  ديگران  بی‌پايه  و  اساس  است.  ميدانيد  که  من  نه  تنها  به  اين  غيبت‌ها  اهميت  نميدهم  بلکه  بموقع  خدمت  غيبت ‌کن  هم  ميرسم.  شايد  در  مورد  اين  خانم  که  ما  او  را  هنوز  نشناخته‌ايم،  همين  هرزه‌ گوئی ها  درجريان  است.  از  شما  همکاران  انتظار  دارم  به  اين  خانم  فرصت  دهيد  تا  خود  را  بشناساند،  سپس  بجای  گوش  فرادادن  به  ياوه‌سرائی  اين  وآن،  که  ما  نميدانيم  چه  درسر دارند،  خودتان  قضاوت  کنيد.  با  اين  ترتيب  محيط  اداره  آرامش  يافت.

  يکی  دوهفته  گذشت،  روزی  همان  بانو،  کارمند  جديد  با  چشمان  اشگبار،  به  دفتر  من  آمد  و  گفت:"  آقای  حکيمی،  شما و ساير  کارمندان  شاهد  هستيد  که  من  مرتب  و  سرموقع  در  اداره  حاضر ميشوم  وتا  دقايق  آخر کار،  اداره  راترک  نميکنم،  ولی  رئيس  اداره‌ی  انتظامات  همه  روزه  برای  من  خط  قرمز  غايب  ميکشد،  بطوريکه  نشان  ميدهد  که  من  به  اداره  نميآيم،  نميدانم  از  جان  من  چه  ميخواهد؟"  به  آن  خانم  دلداری  دادم  و  گفتم: " تحقيق  ميکنم،  نتيجه  را  خواهيد  ديد".  همان  لحظه  به  اتاق  کنار  در  ورودی  وزارتخانه  که  دفتر  حضور  وغياب  کارمندان  درآن  بود  رفتم  و  ديدم  که  حق  با  کارمند  من  است،  جلوی  نام  او،  برای  چندين  روز،  خط  قرمز  کشيده  شده  بود.  متصدی  دفتر  از  حضور  من  و  بازرسی  دفتر  حضور  غياب  يکه  خورد  ولی  هيچ  يک  چيزی  نگفتيم.  به  اداره  بازگشتم  و  با  تلفن  چنان  آمرانه  رئيس  اداره‌ی  انتظامات  را  بدفتر  خود  احضار  کردم  که  نامبرده  پس  از  چند  دقيقه  به  اتاق  من  وارد  شد.

من  پشت  ميزم  ايستاده  بودم،  به  او  اشاره  کردم  که  در  اتاق  را  ببندد،  که  او  فورا  در  را بست  و  همانجا  ايستاد.  با زبان  خاص،  رکيک  ومورد  فهم  اوباش  بی  شرافت  محلات  جنوب  شهر،  برسرش  فرياد کشيده، به او حالى کردم آن بانو بدون  حامى نبوده (... اگر قرار باشد  کسى « با اين خانم آميزش»  کند،  منم  نه  تو...) و   با  ترشروئی  و  به  حالت  تحقيرآميز  با  دست  اشاره  کردم،  برود  گم  شود!  او  بدون  ابراز  يک  کلمه،  در  اتاق  را  باز  کرد  و  به  بيرون  پريد!

دوسه  روز  بعد  همان  کارمند  جديد  به  دفتر  من  آمد  و  تشکر  کرد  که،  ديگر  کارمندان  اداره  انتظامات  او  را  آزار  نميدهند  وميخواست  بداند  که  من  چکار  کرده  ام!  به  آن  بانو  گفتم: " متاسفانه  نميتوانم  نحوه‌ی  کار  را  برای  شما  باز  گوکنم،  ولی  خوشحالم  که  ديگر  مزاحم  شما  نميشوند".

البته  اينکار  عجيب  و  غريب  هم  در  وزارتخانه  دهان  بدهان  گشت  و  حتم  دارم  که  توسط  حسودان  وبد  خواهان  بگوش  جناب  خلعتبری  رسانيده  شد.

محفل  انس

دفترم  در  اداره‌ی  امور  دانشجوئی  اتاقی  نسبتا  بزرگ  بود.  در  گوشه‌ی  آن  اتاق  نيم  دست  مبل  راحت  و  يک  ميز  گرد  برای  پذيرائی  وجود  داشت.  در  اتاقم  هميشه  باز  بود  و  چون  در وزارت  امورخارجه  فردی  کاملا  شناخته  شده  بودم،  بيشتر  اوقات  دفتر  من  بصورت  محل  ملاقات  آقايان  سفرا  و  کارمندان  عاليرتبه  که  به  هنگام  استفاده  از  مرخصی  و  يا  پايان  مدت  ماموريت  در  تهران  بودند،  درآمده  بود.  در  آنروزها  در  وزارت  امورخارجه  محلی  برای  ملاقات  روسای  وزارت  امور  خارجه  پيش  بينی  نشده  بود،  باين  جهت  بدون  خواست  من،  قرعه  بنام  من  افتاده  بود.  تا  آنجا  که  بخاطر  دارم،  شخصيتهائی  مانند،  محمود  اسفندياری  (که  بمن  لقب  "بچه  شير"  داده  بود)،  عليرضا  هروی،  پرويز  خوانساری،  احمد  اقبال،  سلطان  احمد  اردلان،  هوشنگ  و  پرويز  صفی  نيا،  اکبر  دارائی،  همايون  سميعی،  احمد  ميرفندرسکی،  کامران  دولتشاهی  و  سايرين،  دراتاق  من  وعده  ملاقات  ميگذاشتند.  طبعاً  ميگفتند  و  ميخنديدند،  ولی  مزاحم  کار  اداری  من  نبودند.  کارمندانم  نيز  بديدن  اين  والا  مقامهای  وزارت  امور  خارجه  در  دفتر  من  انس  گرفته  بودند.  روزی،  آقای  بهمن  آهنين،  مديرکل  و  رئيس  بلافصل  من،  که  دفترش  ديوار  بديوار  دفتر  من  بود،  به  اتاق  من  آمد  و  گفت:  "صدای  خنده  های  بلند  از  دفتر  شما  بگوش  ميرسد!"  به  ايشان  گفتم:  "اين  خنده‌های  بلند  همه  مربوط  به  دوستان  بلند پايه  شما  هم  هست،  چرا  به  آنان  ملحق  نميشويد  تا  دراين  خنده  ها  شما  هم  شرکت  کنيد؟"  جناب  مديرکل  چيزی  نداشت  که  بگويد،  دمش  را  گذاشت  برپشتش  و  ديگر  سراغ  من  نيامد.  ولی  ميدانم  که  اين  موضوع  را  هم  طبق  معمول  بگوش  جناب  وزير  رسانده  بودند.

روزی  با  تحير  ديدم  که  کليه‌ی  کارمندانم،  به  دفتر  من  آمدند.  خانم  شهلا  باستی  که  خود  را  مبصر  اداره  ميدانست  و  حقيقتا  مانند  يک  مبصر  کلاس،  با  کمال  صداقت  مواظب  کارمندان  بود،  گفت: "آقای  حکيمی،  ما  دسته  جمعی  مزاحم  شما  شده  ايم  برای  اينکه  اجازه  ميخواهيم  اين  تابلوی  برنجی  دم  در  اتاق  شمارا  عوض  کنيم!"  گفتم:"  خوب  مانعی  ندارد،  ولی  چه  ميخواهيد  بنويسيد  "؟  خانم  باستی  گفت:"  ميخواهيم  بنويسيم  «اداره‌ی  امور  دانشجوئی،  نيروی  انسانی،  امور  اجتماعی  و  کارچاق کنی  هاشم  حکيمی»!؟"  البته  کارمندانم  و  خودم  قهقه  زديم.

علت  اينکه  جمله  "کارچاق  کنی"  را  ميخواستند  اضافه  کنند  اين  بود  که  درآنروزها  تعداد کارمندان  وزارت  امورخارجه  درحدود  يکهزار و ششصد  نفر  بود.  ازاين  تعداد  در  حدود  يک  سوم  کارمندان  رشته‌ی  سياسی  و  يک  چهارم  کارمندان  کنسولی  و  بقيه  کارمندان  اداری  و  دفتری  بودند.  تقريبا  نيمی  از  اين  کارمندان  در  ماموريتهای  خارج  از  کشور  درسراسر  دنيا،  بسر  ميبردند.  درضمن  چند  صد  نفر  خدمتگزار  و  آشپز  و  راننده،  خدمه‌ی  سرويس  بودند.  نمايندگيهای  شاهنشاهی  نيز  درکشور  های  محل  اقامت  چند نفر  کارمند  محلی  در  استخدام  داشتند  که  آمار  صحيح  از  آنان  در  دست  نبود.

اغلب  کارمندان  رشته  اداری  و  خدمتگذاران  که  به  انواع  و  اقسام  مشکلات  برميخوردند،  حل  مشکلاتشان  را  بمن  محول  ميکردند.  چون  خوب  ميدانستند  که  اگر  حتی  کاری  از  من  ساخته  نباشد  دست  کم  گوش  شنوائی  برای  دردل  خود  دارند.  اما  بيشتر  مواقع  اقبال  آنان  بکمک  من  ميآمد  و  مشکلاتشان  را،  تقريبا  نزد  بيشتر  مقامات  کشور  حل  ميکردم.  اين  موضوع  چنان  در  محيط  کوچک  وزارت  امور  خارجه  شايع  شده  بود  که  موجب  گرديد  تا  کارمندانم،  اداره  را  "کارچاق  کنی  هاشم  حکيمی"  بخوانند.  بهمين  دليل،  کارمندان  جزء  و  خدمتگذاران  احترامی  خاص  بمن  ميگذاشتند  که  باز  موجب  بروز  حسادت  ديگران  قرار  ميگرفتم.

وزارت  امور  خارجه  علاوه  بر  باشگاه،  يک  رستوران  يا  يک  نهار  خوری  داشت  که  کارمندان  با  هزينه  کم،  خوراک مطمئن  و  مطبوعی  را  صرف  ميکردند.  هيچيکدام  از  روسای  ادارات  وزارت  امور  خارجه  برای  صرف  نهار  به  اين  رستوران  نميرفتند  بلکه  خدمتگذار  آنان،  به  رستوران  مراجعه  ميکرد  و  نهار  رئيس  اداره  را  به  اتاق  جناب  رئيس  ميبرد.  تنها  دو  نفر  از  روسای  ادارات  وزارت  امورخارجه  برای  صرف  نهار  مانند  ساير  کارمندان  به  رستوران  ميرفتند،  دوست  بسيار  عزير  ونازنينم،  دکتر  رضا  قاسمی،  که  رئيس  اداره‌ی  اول  سياسی  بود  و  هاشم  حکيمی،  رئيس  اداره‌ی  کارچاق  کنی!  ما  هردو  محبوب  کارمندان  بوديم،  چون  ما  را  از  خودشان  ميدانستند،  نه  تافته‌ای  جدا بافته.

افغانستان

 با  دکتر  حسين  داودی  (روانش  شاد)  دوستی  صميمانه  و  همکاری  دائم  داشتيم.  او  رئيس  اداره  امور  فرهنگی  بود  ومن  ديوار  به  ديوار  اتاق  او  رئيس  اداره"  کارچاق  کنی”.  دکتر  داودی  بسمت  سفير  شاهنشاه  آريا  مهر  در  کابل  منصوب  شد.  حسين  داودی  شخصيتی  دانشمند،  اديب،  هنرمندی  باذوق  و  انسانی  آزاده  و  بی  تکبر  بود.  روزی  از  وی  نامه  ای  دريافت  کردم  که  نوشته  بود:"  هاشم،  چرا  ايام  مرخصی  را  هميشه  در  اروپا  ميگذراني؟  امسال  بجای  رفتن  به  اروپا  بيا  کابل  مهمان  من  باش  و  از  اين  کشور  همجوار  ديدن  کن.در  آينده  ممکن  است  به  کارت  آيد!"  باهمسرم  مشورت  کردم،  او  را  هم  مشتاق  ديدار  از  افغانستان  يافتم.  اواسط  تابستان  سال  1356،  باتفاق  همسرم  روانه  کابل  شديم.  سفارت  ايران  در  کابل  باغی  بسيار  بزرگ  وبنائی  تازه  ساز  ومجهز  داشت.  حسين  داودی  درهمان  مدت  کم  بعلت  کمال  و  فضل  خود،  عده  زيادی  از  مشتاقان  افغانی  را  بدور  خود  گرد  آورده  بود  و  تقريبا  همه  شب  مهماندار  اين  عده  بود.  مصاحبت  و  برخورداری  از  دانش  و  ايران  دوستی  اين  افغان  هاکه  همگی  از  سرکردگان  دولت  ويا  دانشگاه  کابل  بودند،  برای  من  بسيار  مغتنم  بود،  اغلب  بدون  دخالت  در  مذاکرات،  به  گوش  می  نشستم  و  معرفت  ذخيره  ميکردم.  دکتر  داودی  مرا  به  اطراف  و  اکناف  ميبرد.

روزی  که  برای  اولين  بار  با  اتوموبيل  مرسدس  بنز  ششصد  سفارت  برای  رفتن  به  حومه  کابل  از  سفارت  بيرون  رفتيم،

اتومبيل  سر  چهاراه  زير  چراغ  قرمز  راهنمائی  ناچار  توقف  کرد.  يکباره  جمعی  ده  پانزده  نفره  افغانی  دور  اتومبيل  حلقه  زدند  و  هرکدام  به  روی  اتومبيل  دست  ميکشيدند  و  سپس  مانند  تيمم،  دست  خود  را  به  سرو  صورت  خويش  ميکشيدند!

من  متحير  آهسته  از  حسين  داودی  پرسيدم:"  اينها  چکار  ميکنند"؟  حسين  انگشتش  را  روی  لبانش  گذاشت  و  بسيار  آهسته  گفت:  "  هيس،  ما  امامزاده  هستيم!"  در  يکماهی  که  درکابل  مهمان  دکتر  حسين  داودی  بودم،  باکمک  او  به  احوال  و  اوضاع  افغانستا  ن  تا  حد  لازم  آشنا  شدم.  حق  با  حسين  داودی  بود  که  مرا  به  کابل  کشانيد.  آنجا  دريافتم  که

حکومت  مرکزی  در  افغانستان  نه  تنها  مرسوم  نيست  بلکه  امکان  پذير  هم  نيست.  سرزمين  افغانستان  بعلت  موقعيت  مخصوص  جغرافيائی،  وجود  کوهستانهای  صعب  العبور  و  بدون  جاده  شوسه  و  ساير  ارتباطات،  وبافت  اجتماعی  مرکب  از  اقوام  مختلف  تاجيک،  ازبک،  پشتون  و  بلوچ  ايرانی  وغيره،  با  زبانهای  گوناگون،  جز  با  ريش  سفيدی  پادشاهی،  راه  ديگری  برای  حکومت  مرکزی  باقی  نميگذارد.  درآنجا  دليل  شکست  پی  در  پی  و  مفتضحانه  نيرو  های  انگليسی  در  چندين  بار  حمله  به  خاک  افغانستا  ن  وسپس  شورويها  و  امروز  آمريکائيان  و  اروپائيها  برايم  روشن  شده  است.  دکتر  حسين  داودی  بعلت  معاشرت  دائم  با  سرکردگان  افغانی،  پانزده  روز  قبل  از  کودتای،  محمد  داود  خان،  پسر  عموی  محمد  ظاهر  شاه،  عليه  سلطنت  و  ايجاد  "  جمهوری  دافغانستان"،  وقوع  کودتای  محمد  داود  خان  را  طی  تلگراف  رمز  به  تهران  گزارش  داده  بود.  شاهنشاه  آريامهر،  ريچارد  هلمز،  سفير  آمريکارا  احضار  و  مراتب  را  بگوش  سفير  رسانيده  وهشدار  داده  بود،  که  اگر  اين  کودتا  موفق  گردد،  خطرات  عمده  ای  برای  امنيت  کل  منطقه،  ببار  خواهد  آورد.  ريچارد  هلمز  که  خود  قبل  از  سفارت  درتهران  رياست،  سی.آی.  ا.  را  بعهده  داشت،  گزارش  سفير  ايران  درکابل  را  نادرست  خوانده  بود!

ضمن  دو  هفته  کودتا  با  موفقيت  انجام  شد  و  محمد  ظاهر  شاه  خلع  گرديد  وبساط  سلطنت  در  افغانستان  برچيده  شد.  محمد  ظاهرشاه،  از  راه  ايران  به  اروپا  روانه  گشت.  محمد  رضا  شاه  آريامهر،  با  دست  و  دل  بازی  مخصوص  خود،  زندگی  پادشاه  مخلوع  افغانستان  را  دراروپا  روبراه  ساخت.

حکومت  جمهوری  محمد  داود  خان  چند  ماه  بيشتر  دوام  نيافت  و  با  کودتای  افسران  کمونيست  که  در  اتحاد  جماهير  شوروی  سوسياليستی  دوره  ديده  بودند،  برچيده  شد.  محمد  داود  خان  هم  اعدام  گرديد  که  بنظر  من  حقش  بود  چه  با  زياده  خواهی  و  جاه  طلبی  موجبات  بدبختی  و  دربدری  ونابسامانی  ابدی  برای  مردم  افغانستان  ببار  آورد.

  تاريخ  آينده  افغانستان  از  محمد  داود  خان  به  نام  منفورترين  وخائن  ترين  فرد  افغانی،  معاصر  ياد  خواهد  کرد.

داستان  حکومت  کمونيستی  افغانستان  وسپس  کودتاهای  متعدد  يکی  پس  از  ديگری  و  کشت  و  کشتار  کمونيستها  بين  خود  و  دخالت  دولت  جماهير  شوروی  و  سپس  اقدامات  زيرپرده  آمريکا  و  روی  کار  آمدن  دولت  طالبان  با  کمک  دستگاه  امنيتی  پاکستان،  و  پيدا  شدن  بن  لادن،  دراينجا  نميگنجد،  بلکه  به  تاريخ  معاصر  افغانستان  بايد  مراجعه  شود.

اما،  در  يک  شب  تابستانی  در  بحبوحه  درگيری  نيروهای  اتحاد  جماهير  شوروی  درمنجلاب  افغانستان،  بعد  از  يک  مهمانی  رسمی،  در  باشگاه  جديد  وزارت  امورخارجه  در  نياوران،  چند  نفری  از  مقامات  بالای  وزارت  امورخارجه  روی  بالکن  جمع  شده  ودايره  وار،  نشسته  بوديم.  من  خود  را  کنار  دست  احمد  مير  فندرسکی  جای  دادم،  چون  اورا  مرشد  خود  ميدانستم.  موضوع  درگيری  نيروهای  شوروی  در  افغانستان  بحث  داغ  سياسی  روز  بود.  درحدود  ده  پانزده  نفر  از  معاونين  ومديران  کل  و  روسای  ادارات  سياسی  وزارت  امور  خارجه  در  اين  جمع  حضور  داشتند  و  هريک  بسليقه  و  برداشت  خود  اوضاع  روز  را  تفسير  ميکردند  و  من  فقط  گوش  بودم  ودرضمن  احساس  ناراحتی  ميکردم  که  چرا  اين  عده  نامربوط  ميگويند؟  احمد  ميرفندرسکی  با  سمت  معاونت  سياسی  وزارت  امورخارجه،  که  رياست  آنان  را  داشت  نيز  ساکت  بود (احمد  ميرفندرسکی  روزيکشنبه  سيزدهم  ارديبهشت  ١٣٨٣  درپاريس  چشم  از  جهان  فروبست.  روانش  شاد.).

احمد  ميرفندرسکی  اخيرا  درخاتمه  چهار  سال  ماموريت  بعنوان  سفير  شاهنشاه  آريامهر،  از  مسکو  بازگشته  بود.

من  بالاخره  حوصله  ام  از  شنيدن  مطالب  آنان  به  تنگ  آمد  و  گقتم:  "  با  اجازه  جناب  احمد  ميرفندرسکی  بعنوان  کوچکترين  عضو  در  جمع  حضار  ناچارم  بنوبه  خود  نظرم  را  دراينمورد  بيان  کنم:  "  اگر  ماميدانيم  که  سرزمين  افغانستان  قابل  حکومت  از  مرکز  نيست،  بدون  ترديد  روسها  هم  به  اين  حقيقت  آگاهی  کامل  داشته  و  دارند  و  بهيچ  عنوان  حاضر  نبودند  تا  در  ماجرای  افغانستان  شرکت  مستقيم  داشته  باشند،  حتی  اگر  قبلا  ميدانستند  که  دست  پروردگانشان  قصد  کودتا  و  اعلام  حکومت  کمونيستی  در  افغانستان  را  دارند،  بدون  ترديد  از  بروز  آن  ممانعت  ميکردند.

ولی  اين  دست  پروردگان،  بدون  اطلاع  ويا  سئوال  از  مسکو  هنگاميکه  موقع  را  مناسب  ديدند  برخلاف  خواست  شورويها  حکومت  را  در  دست  گرفتند.  سپس  با  نابسامانی  و  در  گيريهاو  کشتار  بين  خودشان  ومخالفان  محلی  ضد  کمونيسم  و  دخالتهای  پاکستان  و  بنوبه  خود،  آمريکا  روبرو  شدند  و  اتحاد  جماهير  شوروی  که  درمقابل  عمل  انجام  شده

  قرار  گرفته  بود،  بعلت  بهم  پيوستگی  کمونيسم  بين  الملل،  علاوه  بر  حکومت  مطلقه  که  محلی  برای  رايزنی  باقی  نميگزارد،  برای  حفظ  نوباوه  ناخواسته  خود،  درگيرافغانستان  گشت  و  بالاخره  بر  ارتش  شوروی  همان  خواهد  رفت،  که  بر  ارتش  آمريکا  در  ويتنام  رفت.  چون  افغانها  همانند  ويتنامی  ها  مردمانی  بسيار  وطن  پرست  هستند  واشغال  کشورشان  را  توسط  بيگانگان  تحمل  نخواهند  کرد،  ناگزير،  روسها  پس  از  چندی  دست  ازپا  دراز  تر  خاک  افغانستان  را  داوطلبانه  تخليه  خواهند  کرد  که  تازه  اين  ابتدای  ماجرا  خواهد  بود.  "  احمد  ميرفندرسکی  دهانش  را  بگوش  من  نزديک  کرد  و  آهسته  بدون  اينکه  سايرين  بشنوند  گفت:"  هاشم  برقی،  برداشت  و  نظريه  تو  کاملا  درست  است  ولی  بهتر  بود،  تو  اين  حرفهارا  نميگفتی  و  الان  هم  هرچه  زودتر  اينجا  را  ترک  کن!"  من  ناگزير  ازجای  برخاستم  و  با  سر  از  حضار  خداحافظی  کردم  و  به  اصطلاح  معروف  "  جيم  شدم  ".

بقيه  داستان  تاسف  انگيز  سرنوشت  دردناک  مردم  افغانستان  و  اشتباهات  عديده  ابر  قدرتها  که  هنوز  ادامه  دارد  درسی  بزرگ  از  تاريخ  معاصر  است.

  من  شخصا  معتقدم،  تا  وقتيکه  همان  راه  و  روش،  ريش  سفيدی  پادشاهی،  به  افغانستا  ن  بازنگردد،  اوضاع  افغانستان  بسامان  نخواهد  رسيد.  متاسفم  که  ابر  قدرت  ينگه  دنيا  نشين،  هنوز  اين  حقيقت  و  واقعيت  ويژه  جغرافيائی  و  اجتماعی  مردم  افغانستان  را  درک  نکرده،  اصرار  دارد  که  روش  جمهوری  خود  را  به  افغانها  تحميل  کند،  که  کارساز  نخواهد  شد.

نمايشگاه  اسناد  تاريخی  وزارت  امور  خارجه  شاهنشاهی

دربرنامه  های  همه  جانبه  جشنهای  پنجاه  سال  سلطنت  دودمان  پهلوی  علاوه  بر  سخنرانيها،  که  دربالا  به  آن  اشاره  شده  است،  وزارت  امورخارجه  در  تالار  بزرگ  عمارت  قديمی  واقع  درباغ  فردوس  تجريش  نمايشگاهی  از  اسناد  مربوط  به  سياست  خارجی  ايران  در  دوران  پنجاه  ساله  سلطنت  دودمان  پهلوی  برپا  ساخت.  خوشبختانه  برخلاف  معمول  جناب  وزير  امورخارجه  برای  اينکار  بسراغ  من  نيامد.  روز  گشايش  نمايشگاه  من  بدليلی  که  اکنون  فراموش  کرده  ام  کمی  دير  تر  از  ساعت  مقرر  به  محل  نمايشگاه  رسيدم  که  مراسم  گشايش  آن  به  پايان  رسيده  بود.  جناب  وزير  امورخارجه  و  چند

_____________________

 

 

تن  ازمعاونين  کنار  در  ورودی  تالار  ايستاده  بودند.  اما  جناب  دکتر  منوچهر  اقبال  رئيس  شرکت  ملی  نفت  ايران  هم،  کنار  دست  وزير  امورخارجه  ايستاده  بود.

  من  باسر،  کوتاه  تعظيمی  به  جناب  وزير  وساير  حضار  کرده  و  خواستم  به  تالار  وارد  شوم،  يکباره  دکتر  منوچهر  اقبال  يک  قدم  به  جلو  گذارد  و  مرا  درآغوش  کشيد  و  گفت:"  هاشم،  تنها  سند  بدرد  خور  دراين  نمايشگاه،  سندی  است  که  دائی  تو  به  شورای  امنيت  برای  عدم  تخليه  بموقع  ايران  از  نيروهای  اشغالگر  شوروی  شکايت  کرده  است،  بقيه  اسناد  چيز  مهمی  نيست!"  اين  درآغوش  کشيدن  و  اين  اظهار،  آنهم  در  مقابل  وزير  و  ساير  مقامات  بالای  وزارت  امور  خارجه  مرا  واقعا  شرمنده  ساخت.  نميدانم  منظور  دکتر  اقبال  از  اينکار  و  اين  اظهار  در  مقابل  جمع  چه  بود.  ولی  اکنون  که  بگذشته  می  انديشم،  بنظر  ميرسد،  شايد  اين  کار  دکتر  اقبال،  پاسخی  غير  مستقيم  به"  ياغی  خواندن  من"،  از  طرف  جناب  وزير  امورخارجه  بود.  خدا  ميداند!  روانش  شادباد.

 پوزش  وزير

 چهارسال  پس  از  بازگشت  به  تهران،  روزی  به  دفتر  وزير  امورخارجه  فراخوانده  شدم.  جناب  وزير  گفت:"  آقای  حکيمی،  پست  سرکنسول  شاهنشاهی  در  لنينگراد  (پطرو  گراد  امروزی)  را  برای  شما  درنظر  گرفته  ام،  خود  را  آماده  سازيد  تا  هرچه  زودتربه  لنينگراد  برويد.  "  من  با  اينکه  از  اعزام  به  ماموريت  در  اتحاد  جماهير  شوروی  اکراه  داشتم،  ولی  چون  نميخواستم  پيشنهاد  وزير  امور  خارجه  را  رد  کنم،  از  ايشان  تشکر  کردم.  دوسه  هفته  گذشت  ولی  خبری  از  دريافت  حکم  ماموريت  به  لنينگراد  نشد!  تا  اينکه  مجددا  به  دفتر  جناب  وزير  فراخوانده  شدم.  ايندفعه  جناب  وزير  با  قيافه  بسيار  ناراحت  گفت:  "  آقای  حکيمی،  از  شما  پوزش  ميخواهم،  چون  ناچار  شديم  شخص  ديگری  را  به  اين  ماموريت  بفرستيم،  برای  شما  فکر  ديگری  خواهم  کرد  ".  من  ضمن  اينکه  از  نرفتن  به  لنينگراد  بينهايت  خوشحال  شده

بودم،  بروی  خود  نياوردم  و  به  جناب  وزير  گفتم:"  موقعيت  جنابعالی  را  بخوبی  درک  ميکنم".  بعد  پی  گيری  کردم  که

چه  کسی  بجای  من  به  لنينگراد  خواهد  رفت.  آن  شخص  آقای  هوشنگ  رضوی  بود.  من  با  هوشنگ  رضوی  درماموريت

کراچی  در  سالهای  اوليه  خدمت  در  وزارت  امورخارجه  همکاربودم،  اورا  آدمی  بدخلق،  ناشکيبا  و  عهد  شکن  يافتم  وی  يکسال  قبل  بسمت  سفرشاهنشاه  آريا  مهر  دريکی  از  کشورهای  شمال  آفريقا،  شايد  تونس،  منصوب  شده  بود.  ولی  نميدانم  در  آنجا  چه  بدرفتاری  کرده  بود  که  دولت  ميزبان  محترمانه  از  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  تقاضاکرده  بود  تا  جناب  سفير  را  به  کشور  ديگری  منتقل  سازند!  لذا  او  را  به  تهران  احضارکرده  بودند  و  در  راهروهای  وزارت  امور  خارجه  سرگردان  شده  و  مرتبا  به  اين  و  آن  برای  تصدی  شغلی  جديد  متوسل  ميشد.  جناب  خلعتبری  که  انسانی  بنهايت  شريف  بود،  به  هوشنگ  رضوی  پيشنهاد  کرده  بود  که  بايک  درجه  تنزل  مقام،  پست  سرکنسول  شاهنشاهی  در  لنينگراد  را  به  منظور  رهائی  از  مخمصه  خود  ساخته،  بپذيرد،  که  او  هم  از  روی  ناچاری  قبول  کرده  بود.

چند  ماهی  گذشت  و  برای  چندمين  بار  به  دفتر  جناب  وزير  فراخوانده  شدم.  اين  بار  جناب  خلعتبری  گفت:  "  آقای  حکيمی

ماموريت  آقای  فيروز  شاهرخ  در  لاگوس  پايتخت  نيجريه  تمام  شده  و  قريبا  به  تهران  باز  خواهد  گشت  و  شما  را  برای  سفارت  کبرای  شاهنشاهی  در  لاگوس  درنظر  گرفته  ام،  درباره  نيجريه  مطالعه  کرده  و  خود  را  آماده  سازيد.  يکی  دوماه  گذشت  بازاز  دريافت  حکم  سفارت  کبری  در  نيجريه  خبری  نشد!  تا  اينکه  برای  بار  سوم  به  دفتر  جناب  وزير  فراخوانده  شدم  و  بخوبی  ديدم  که  جناب  وزير  سخت  ناراحت  است.  وی  گفت:"  نميدانم  در  نيجريه  چه  خبر  است  که  اين  آقای   شاهرخ  فيروز،  مستقيما  از  اعليحضرت  همايونی  استدعا  کرده  است  که  يکسال  ديگر  بماموريت  ايشان  در  نيجريه  افزوده  شود.  شاهنشاه  نيز  موافقت  فرموده  اند.  مجددا  از  شما  پوزش  ميخواهم  که  نتوانستم  به  عهد  خود  وفا  کنم".  من  واقعا  شرمنده  شدم،  چه  دوبار  پوزش  خواستن  جناب  خلعتبری  انهم  در  مدتی  بسيار  کوتاه،  از  يک  کارمند  که  تازه  اورا  ياغی  ميدانست  برای  من  باور  کردنی  نبود.  اين  شجاعت  و  شهامت  عميق  اخلاقی  مرا  مفتون  و  رهين  منت  ساخت.  چند  ماه  بعد  بالاخره  جناب  خلعتبری  موفق  شد  تا  مرا  بسمت  سفير  شاهنشاه  آريا  مهر  روانه  خرطوم،  پايتخت  سودان  سازد.

روانش  شاد  باد  که  راد  مردی  مبادی  آداب،  باشهامت  و  سترگ  بود.

چرا  از  ماموريت  به  اتحاد  جماهير  شوروی  سوسياليستی  اکراه  داشتم

 بعد  از  مراجعت  از  اولين  ماموريت  به  خارج  از  کشور  که  سه  سال  درکراچی،  پايتخت  آنروزی  کشور  تازه  تاسيس،  پاکستان  و  يکسال  در  کلکته  برای  گشايش  سرکنسولگری  شاهنشاهی  دراستان  بنگال  هندوستان  بود،  به  تهران  بازگشتم  و  بسمت  معاون  اداره  اطلاعات  و  مطبوعات  وزارت  امورخارجه  شاهنشاهی  مشغول  بکار  شدم.  پس  از  تقريبا  هفت  ماه،  به  دفتر  معاون  اداری  فراخوانده  شدم.  معاون  اداری  که  گويا،  آقای  نورالدين  کيا  بود،  بمن  پيشنهاد  کرد  تا  با  دريافت  يک  مقام  ارشديت  به  سمت  دبير  اول  سفارت  شاهنشاهی  به  مسکو  بروم.  من  بلافاصله  از  لطف  ايشان  سپاسگزاری  کرده  و  و  استدعا  کردم  بدلايل  شخصی  مرا  از  قبول  اين  پيشنهاد  معذور  دارند.

دوسه  روز  بعد  حوالی  ساعت  چهار  بعد  ازظهر  از  وزارت  امورخارجه  در  خيابان  حافظ  درآمدم  و  چون  آنروز  اتومبيل  نداشتم،  راه  خانه  را  پياده  پيش  گرفتم.  از  خيابان  حافظ  به  کوچه،  نکيسا،  سپس  به  خيابان  لاله  زاررفته  وروبه  شمال  بطرف  ميدان  مخبرالدوله  و  خيابان  شاه  آباد،  راه  افتادم.  اواسط  خيابان  لاله  زار،  ازدور،  آقای  مقتدر،  پسر  عموی  پدرم  را  ديدم  که  بطرف  جنوب  لاله  زار  ميآمد.  وقتی  بهم  رسيديم  پس  از  روبوسی  و  احوالپرسی،  يکباره،  مقتدر  گفت:  "  هاشم،  بتو  پيشنهاد  ميکنند  بروی  مسکو،  تو  قبول  نميکني؟"  آقای  مقتدر  کارمند  نخست  وزيری  بود،  اما  آنجا  چه  سمتی  داشت،  بر  من  روشن  نبود.  درضمن  ميدانستم  که  پدرش  ارتشی  است  و  در  رکن  دوم  ستاد  ارتش  خدمت  ميکند.  ولی  اين  سئوال  بدون  مقدمه  او  مرا  به  شگفتی  واداشت.  درپاسخ  بزبان  ترکی  گفتم:"  سنه  نه"  يعنی  بشما  چه  مربوط  است؟  او  گفت:  "کاری  نداشته  باش  که  بمن  مربوط  هست  يا  نيست،  به  چه  دليل  از  رفتن  به  ماموريت  به  مسکو  استنکاف  کردي؟"  به  مقتدر  گفتم:"  پسر  عمو،  من  کی  هستم؟  هاشم  حکيمی،  دائی  بزرگ  من  کيست؟  ابراهيم  حکيمی.  مگر  او  نبود  که  عليه  عدم  تخليه  بموقع  ايران  از  نيروهای  اتحاد  جماهير  شوروی  به  شورای  امنيت  شکايت  کرد؟  خوب،  جنابعالی  تصور  ميکنيد  که  شورويها  به  اين  موضوع  واقف  نيستند؟  يعنی  نسبت  نزديک  مرا  با  ابراهيم  حکيمی،  حکيم  الملک  نميدانند؟  فکر  نميکنی  چون  دستشان  به  حکيم  الملک  نميرسد،  چه  بسا  بخواهند  باسر  به  نيست  کردن  من  از  او  به  نحوی  انتقام  بگيرند؟  چون  اينکار  در  شوروی  سابقه  دارد.  چند  سال  پيش،  آقای  شيبانی،  يکی  از  کارمندان  سياسی  سفارت  شاهنشاهی  در  مسکودر  شوروی،  سر  به  نيست  شد  وتاکنون  کوشش  وزارت  امورخارجه  و  دولت  شاهنشاهی  برای  يافتن  او  بی  نتيجه  مانده  است!  تازه  اگر  هيچ  نوع  اتفاقی  هم  برای  من  نيفتد،  وقتی  درخاتمه  مدت  ماموريت  به  تهران  بازگردم،  تامدتی،  تحت  تعقيب  مامورين  رکن  دوم  و  ساواک  قرار  خواهم  گرفت،  به  بهانه  اينکه،  اگر  سرخ  نشده  باشم،  چه  بسا  اقلا  صورتی  شده  باشم.  خير  عطايشان  را  به  لقايشان  بخشيدم،  سری  که  درد  نميکند  دستمال  نبايد  به  آن  بست"  مقتدر  گفت:  "  اگر  از  تعقيب  مامورين  ساواک  ناراحتی،  مهم  نيست  چون  خودت  را  بعضويت  ساواک  در  خواهيم  آورد!"  من  دستهايم  را  بهم  ماليدم  و  گفتم:  "  به  به  پس  روغن  داغش  هم  زياد  شد؟!  مقتد  ر  گفت:"  منظورت  از  روغن  داغش  زياد  شد  چيست؟"  گفتم:"  آنوقت  قبل  از  اينکه  پايم  به  مسکو  برسد  تو  به  اربابان  خواهی  گفت،  مواظب  باشيد  يارو  آمد  "  مقتدر  باحيرت  گفت:"  من  به  آنها  خبر  خواهم  داد؟"  گفتم:  "  منظورم،  توی،  نوعی  است"  و  ازهم  جدا  شديم.

من  دراينمورد  سابقه  داشتم.  در  ماموريت  کراچی،  يکی  از  کارمندان  سفارت  شوروی  بطور  خصوصی  با  من  تماس  گرفت  و  تلويحا  ميخواست  با  او  همکاری  کنم!  من  مطلب  را  بطور  سری  با  وزارت  امورخارجه  درميان  گزارده  وکسب  تکليف  کردم  که  آيا  با  اين  شخص  رابطه  برقرارکنم  يا  خود  را  کنار  بکشم؟  از  وزارت  امور  خارجه  دستور  دادند،  تا  به

رابطه  با  وی  ادامه  دهم.  چندی  با  اين  کارمند  سفارت  شوروی  درخانه  خودم  ملاقات  کردم،  ولی  يکباره  اين  ملاقاتها  ازطرف  او  قطع  گرديد.  بعدها  برايم  روشن  شد  که  ازطرف  دستگاه  خودشان  به  وی  اطلاع  داده  بودند  که  ديگر  بامن  تماس  نگيرد.  بايک  روش  حذفی  ميتوان  دريافت  که  فرد،  يا  افرادی  گزارش  مرا  به  وزارت  امورخارجه  که  بدون  ترديد  به  رکن  دوم  ستاد  ارتش  و  ساواک  منعکس  شده  بود  به  گوش  ازما  بهتران  رسانده  بودند.

اما  اکنون  بيش  از  سی  سال  که  ازملاقات  با  آقای  مقتدر،  در  خيابان  لاله  زار  ميگذرد  و  تقريبا  همه  چيز  برملاء  شده  است  بخوبی  ميتوان  دريافت  که  حدس  آنروز  من،  تا  چه  حد  به  حقيقت  نزديک  بوده  است.  صرفنظر  از  افشا  شدن  نام

افسران  ارتش  ايران  که  شاخه  نظامی  حزب  توده  را  تشکيل  ميدادند،  پس  از  شورش  آخوندی  سال  1979،  دست  پخت  بيگانگان،  وقتی  سرهنگ  ا  لکساندر  کوچکين،  وابسته  نظامی  سفارت  اتحاد  جماهير  شوروی  درتهران  به  دول  غرب  پناهنده  شد  و  فهرست  همپالگی  های  ايرانی  خود  را،  که  در  راس  آنان  تيمسار  خائن  حسين  فردوست،  رئيس  بازرسی  شاهنشاهی  و  همه  کاره  ساواک  قرارداشت،  فاش  ساخت،  گفته  سی  و  چند  سال  پيش  من  به  آقای  مقتدر،  متاسفانه  واقعيت  داشت.

سرنوشت  تيمسار  فردوست،  سردسته  خائنان  به  ميهن  عزيز  ما،  بر  همه  روشن  است.  او  هم  دربدترين  شرايط  و  اقرار  در  تلويزيون  به  گناهان  خود،  بسزای  يک  عمر  خيانت  به  ميهن  و  نزديکترين  دوستش،  شاهنشاه  آريا  مهر،  رسيد.  باشد  تا  عبرت  سايرين  گردد.

 دلايل  اعدام  عباسعلی  خلعتبری

بمحض  ورود  به  خرطوم،  دو  دستگاه  راديوی  ستلايت  گرونديگ  از  آلمان  سفارش  دادم  تا  بتوانم  در  دفتر  کار  ومحل  اقامتم  مرتبا  اخبار  راديو  تهران  و  ساير  راديوها  را  بشنوم.  اخبار  خوشی  ازتهران  نميرسيد.  ازاواسط  سال  1357  هرچه  بيشترميگذشت،  اخبار  ناخوش  آيند  تر  ميشد،  تا  اينکه  در26  دی  ماه  شاهنشاه  آريامهر  ايران  را  ترک  کردند  و

  حکومت  شاپور  بختيار  اعلام  شد.  من  ازراه  دور  اوضاع  وطن  را  تيره  وتار  ميديدم.  وقتی  مهندس  مهدی  بازرگان  به  امر  خمينی  نخست  وزير  شد،  دانستم  که  آينده  ميهن  عزيزما،  بکلی  تاريک  و  مبهم  است  و  من  راه  بازگشت  به  ايران  را  برای  سالهای  متمادی  نخواهم  داشت.  همانروز  تقاضای  بازنشستگی  کردم.  چون  نميتوانستم  قبول  کنم  که  تا  ديروز  نماينده  شاهنشاه  آريا  مهر  باشم  و  امروز  نماينده،  روح  الله  خمينی.  وفاداری  و  شرافت  حرفه  ای،  اجازه  چنين  دوروئی  را  بمن  نميداد.  خوشبختانه  وزارت  امورخارجه  دولت  بازرگان  با  تقاضای  بازنشستگی  من  بسرعت  موافقت  کرد  و  من  برخلاف  رسم  ديپلماتيک  بدون  خداحافظی  از  هيچکس،  با  تحويل  سفارت  به  نفر  دوم،  يوسف  نصيحی،  که  خود  اورا  انتخاب  کرده  بودم،  با  هواپيما،  خرطوم  رابطرف  رم،  پايتخت  ايتاليا،  ترک  کردم.

 

ولی  درهمان  چند  روز  اخبار  وحشتناکی  دائر  بر  کشتار  وحشيانه  سران  کشوری  و  لشگری،  ازراديو  تهران  پخش  ميشد.  در  اولين  اعدام  ها،  خبر  اعدام  روانشاد  عباسعلی  خلعتبری  را  در  دفتر  کارم  از  راديو  شنيدم.  اين  خبر  حالم  را  منقلب  ساخت  و  پشت  ميزم  زارزار  گريستم،  چون  نميتوانستم  باور  کنم  که  يک  چنين  مرد  بسيار  مهربان،  مودب،  منزه  ومتواضع  را  بجوخه  آتش  سپرده  باشند.  هرچه  با  خود  می  انديشيدم  و  بدنبال  دليل  اين  خشونت  ناهنجار  ونابجا  ميگشتم  موفق  به  درک  آن  نميشدم.  در  اروپا  با  ساير  همکاران  متواری،  درهمين  باره  بحث  داشتيم  و  همگی  ما  بعلت  نادانی  از  سوابق  کار،  دليل  قانع  کننده  ای  برای  اعدام  عباسعلی  خلعتبری  نمی  يافتيم.  ولی  من  ازپای  ننشستم  و  با  بياد  آوردن  سرفصل  همين  نوشته،  يعنی  ديدار  حکيم  الملک  از  اعتلاء  الملک،  در  صدد  برآمدم  تا  درباره  خانواده  خلعتبری  مطالعه  کنم  تا  شايد  به  دليل  اصلی  دست  يابم.  تا  اينکه  چند  سال  پيش  به  کتاب،  نامداران  معاصر  ايران،  نوشته  دکتر  مصطفی  الموتی،  برخوردم  وسپس  با  ياری  مقالات  منتشره  در  اينترنت،  معما،  به  ترتيبی  که  در  زير  ميآيد،  برايم  گشوده  شد.

  متن  زير  عينا  ازجلد  دوم  کتاب  «نامداران  معاصرايران»  نوشته  آقای  دکتر  مصطفی  الموتی، درصفحات ١۴۴ تا ١۴٩ تحت  عنوان  «روزشمارزندگی  اعتلاءالملک  خلعتبری  و  فرزندش  دکتر  عباسعلی  خلعتبری»  آورده  شده  است.

يک  -  نصرالله  خلعتبری  فرزند  شکرالله  نامه  نگار  درسال ١٢۴٧ شمسی  درتهران  متولد  شد.  پس  از  تحصيلات  به خدمت  وزارت  خارجه  پرداخت.  درسال ١٢١۶*^(١)  لقب  (اعتلاءالملک)  به  او  اعطاء  گرديد.  درتحديد  حدود  روابط*(٢)  ايران  و  ترکيه  *(٣)  نقش  موثری  داشت.

دو  –  اعتلاءالملک  خلعتبری  درکابينه  وثوق  الدوله  وزير  دارائی  و  درکابينه  حکيمی  وزيرکشاورزی  شد  و  مدتی  سفير  ايران  درافغانستان  بود.  در  دوره  اول  مجلس  سنا  باعنوان  سناتور  انتصابی  شرکت  نمود  و  درسال  ١٣۴١ در  ٩۴  سالگی  در  تهران  درگذشت.

سه  –  عباسعلی  خلعتبری  فرزند  اعتلاءالملک  درسال ١٢٩١ شمسی  درتهران  متولد  شد  و  پس  از  تحصيلات  درايران  به  پاريس  رفت  و  در  رشته  حقوق  درجه  دکترا  گرفت  و  به  خدمت  در  وزارت  امورخارجه  پرداخت  و  ديپلماتی  شايسته  شناخته  شد  که  درمحافل  داخل  وخارج  مورد  احترام  خاص  بود.  سالها  دبير  کل  سنتو  (سازمان  پيمان  مرکزی)  و  سفير  ايران  در  لهستان  بود.

چهار  –  دکتر  عباسعلی  خلعتبری  از  سال  ١٣۴٩  وزيرخارجه  ايران  گرديد  و  تاسال  آخر  رژيم  برای  مدت ٧  سال  اين  سمت  را  برعهده  داشت.  پس  از  تشکيل  کابينه  دوم  شريف  امامی  به  خانه  خود  رفت  *^(۴)  بعد  از  انقلاب  اورا  دستگير  کردند  و  خلخالی  جلاد  اورا  به  جوخه  اعدام  سپرد  و  اموال  او  وهمسرش  را  مصادره  کرد.

پنج  –  عباسعلی  خلعتبری  با  خواهر  مهندس  اصفياء  ازدواج  کرد  و  صاحب  يک  پسر  و  دو  دختر  شد  که  همه  دارای  تحصيلات  عالی  هستند.  اکنون  همسرش  درتهران  وفرزندانش  درخارج  بسر  ميبرند.

هفت  –  دکتر  عباسعلی  خلعتبری  هنگام  اعدام  ۶۶  سال  داشت  و  اعدام  او  موجب  اعتراض  شديد  ديپلماتها  و  سياستمداران  داخلی  و  خارجی  گرديد  و  از  اعدام  اين  انسان  مطلع  و  شريف  بسيار  متاسف  شدند.

 

نصرالله  خلعتبری  و  دکتر  عباسعلی  خلعتبری  پدر  و  پسر  درمقام  وزارت  و  سفارت

ساليان  دراز  درايران  بعضی  خانواده  ها  کار  در  وزارت  خارجه  را  برساير  وزارت  خانه  ها  ترجيح  ميدادند  و  خانواده  هائی هستند  که  پدر  وپسر  بمقام  وزارت  و  سفارت  رسيده  اند  که  ازجمله  اعتلاءالملک  خلعتبری  و  فرزندش  دکتر  عباسعلی خلعتبری  ميباشند.

نصرالله  خلعتبری  فرزند  شکرالله  نامه  نگار  درجوانی  به  خدمت  وزارت  امورخارجه  درآمد و  در  سال  1316  شمسي*(5)

لقب  اعتلاءالملک  به  او  داده  شد.  مدير  اداره  عثمانی  بود  وبرای  تحديد  حدود مرزی  ايران  وترکيه  به  استانبول  رفت  و  مدت9  ماه  درآنجا  ماند  و  قراردادی  امضاء  کرد.  نصرالله  خلعتبری  جزء  هيئت  ده  نفره  دادگاهی  بود  که  حکم  اعدام  شيخ  فضل  الله  نوری  را  صادرکرده  است.

مهدی  بامداد  مينويسد  "  نصرالله  خلعتبری  از  کارمندان  وزارت  خارجه  شغلش  (راقم  نامجات  مبارکه  و  فرامين  وزارت  خارجه)  بود  و  ملقب  به  اعتلاءالملک  گرديد.  اولين  سفير  ايران  درافغانستان  بود.  ازطرف  دولت  ايران  نماينده  تحديد حدود  مرزهای  غربی  ايران  گرديد  که  خان  ملک  ساسانی  دراين  باره  چنين  نوشته  است:"اعتلاءالملک  خلعتبری  که مدير  اداره  عثمانی  در  وزارت  خارجه  بود  به  نمايندگی  ايران  به  استانبول  رفت  و  مدت  9  ماه  درآنجا  ماند  و  ضمن  عقد قراردادهائی  48  فرسخ  ازخاک  ايران  جدا  گرديد."

_____________________

*(1)اين  عدد  باتوجه  به  تاريخ  تولد  اعتلاء  الملک  نميتواند  صحيح  باشد.  شايد  منظورنويسنده ١٢٩۶  بوده  است.

*(2)  منظورنويسندهتحديد  حدود  مرزهای  ايران  و  ترکيه  ميباشد.

*(3)  منظور  امپراطوری  عثمانی  است.

*(4)  وجای  خود  را  به  امير  خسروافشار  داد.

  *(5)  اين  تاريخ  هم  درست  نيست  چون  رضاشاه  القاب  را  ممنوع  ساخته  بود.

 

 

درکابينه  وثوق  الدوله  پس  از  کناره  گيری  صارم  الدوله  وزير  دارائی  شد  و  درسال  1300  شمسی  بدواً  وزيرمختار  و

درسال  1310  سفير  ايران  درکابل  گرديد.  (اين  تاريخ  هم  نميتواند  صحيح  باشد)

 

وضع  خانوادگی  اعتلاءالملک

دکترعباسعلی  خلعتبری  پسر  اعتلاءالملک  به  وزارت  رسيد  و  همچنين  دامادش  عبدالحسين  بهنيا.  دختر  اعتلاءالملک  خلعتبري(ماه  سيما)  نام  داشت  که  همسر  عبدالحسين  بهنيا  گرديد  که  صاحب  يک  دختر  شدند  که  با  مجيد  جهانبانی  ازدواج  کرد  و  در  جوانی  به  علت  ابتلاء  به  بيماری  سرطان  در  واشنگتن  درگذشت.

 

دکترعباسعلی  خلعتبری

عباسعلی  خلعتبری  درسال  1291  شمسی  در  تهران  متولد  شد.  دکتر  حقوق  از  دانشگاه  پاريس  بود  و  وارد  کادرسياسی  وزارت  امورخارجه  شد.  دکتر  خلعتبری  پس  از  دريافت  دکترای  علوم  سياسی  درپاريس  از  سال  1321  به  عضويت  وزارت  خارجه  درآمد.  درسال  1321  کارمند  اداره  تشريفات  و  درسال  1322  کارمند  اداره  سياسي-  درسال  1324  دبير  دوم  سفارت  ايران  دربرن  –  درسال  1326  کاردارايران  درورشو  –  درسال  1329  رئيس  اداره  سازمان  ملل  متحد  –  درسال  1332  رايزن  سفارت  ايران  درپاريس  –  درسال  1336  رئيس  اداره  سوم  سياسی  –  درسال  1339  سفير  کبير  ايران  درلهستان  –  درسال  1340  دبيرکل  سنتو  و  پس  از  مدتی  قائم  مقام  وزيرامورخارجه  و  ازسال1340(اين  تاريخ  بايد  1349  يا  1350  باشد)  وزيرخارجه  ايران  گرديد.

***

دکترعباسعلی  خلعتبری  از  ديپلماتهای  مطلع  و  ارزنده  کشور  ما  بود  که  ساليان  دراز  در  وزارت  خارجه  به  خدمت  اشتغال  داشت  و  همواره  درمشاغلی  که  عهده  داربود  با  صداقت  انجام  وظيفه  ميکرد.  زمانی  طولانی  وزيرخارجه  ايران  بود  و  خيلی  از  قراردادها  و  معاهده  های  سالهای  اخيردوران  شاه  فقيد  به  امضای  خلعتبری  ميباشد.

بعد  از  تغيير  دولت  آموزگار،  کاری  نداشت  و  درتهران  اقامت  گزيد.  پس  از  انقلاب  به  خانه  او  ريخته  و  دستگيرش  کرده  و  به  کميته  انقلاب  بردند  و  خلخالی  جلاد  اورا  نظير  ساير  دولتمردان  عصر  پهلوی  بسرعت  به  جوخه  اعدام  سپردو  درگفته

های  خود  هم  يادآورشد  که  افرادی  نظير  خلعتبری  راخيلی  زود  اعدام  کردم.  هنگام  اعدام  66  سال  داشت.

 

همسر  دکتر  خلعتبری  خواهر  مهندس  اصفيا  ء  و  همسر  مهندس  اصفياء،خواهر  دکتر  طاهر  و  دکتر  محمود  ضيائی  است.  خانواده  های  اصفياء  و  خلعتبری  و  ضيائی  و  بهنيا  درعصر  پهلوی  دوم  نقش  مهمی  درسياست  ايران  داشته  اند.  ازقرارمعلوم  بعد  از  انقلاب  با  همسر  دکتر  خلعتبری  درتهران  بدرفتاری  شد  وهرچه  بنام  همسر  و  فرزندانش  بود  مصادره  گرديد.  تاچندسال  همسر  خلعتبری  درتهران  بازحمت  فراوان  زندگی  را  ميگذرانيد.  سرانجام  با  ارائه  اسنادی  چون  قسمتی  از  اموال  او  ارثی  بود  يک  خانه  کوچک  به  او  داده  شد  که  آنرا  تبديل  به  خانه  ای  درشهرک  غرب  نمود.  يک  دخترش  بعد  از  انقلاب  از  همسرش  جداشد.

 

مصطفی  الموتی  در  جای  ديگر  درباره  اعدام  شيخ  فضل  الله  نوری  و  دست  اندرکاران  محاکمه  وی  چنين  مينويسد:

پس  از  اعدام  علينقی  خان  مفاخرالملک  و  سيد  محمد  خان  صنيع  حضرت  نوبت  به  آقاشيخ  فضل  الله  نوری  بزرگترين  مخالف  مشروطيت  و  دستيار  محمد  عليشاه  رسيد.

چند  نفر  مجاهد  مامور  شدند  که  او  را  بميدان  توپخانه  بياورند  و  پس  از  زندانی  کردن  وی،  شيخ  فضل  الله  را  هم  مانندساير  محکومين  در  دادگاه  انقلابی  که  از  10  نفربه  اسامی  زير  تشکيل  يافته  بود،  محاکمه  کردند:1-  شيخ  ابراهيم  زنجانی  2-  ميرزامحمد  مدير  روزنامه  نجات  3-  جعفر  قلی  خان  بختياری  (سرداربهادر)  4سيد  محمد  معروف  به  امامزاده  5- نصرالله  خان  خلعتبری  (اعتلااءالملک)  6-  جعفر  قلی  خان،  يکی  از  ساکنين  استانبول  7-  عبدالحسين  خان  شيبانی  (وحيد  الملک)  8-  عبدالحميدخان  يمين  نظام  (سردار  مقتدرکاشی)  9-  ميرزاعلی  خان  مجاهد  10-محمد  علی  خان  مجاهد.

  اين  هيئت  قضات  دادگاه  عالی  انقلابی  را  هيئت  مديره  ای  که  از  دوازده  تن  تشکيل  شده  و  درغياب  مجلس  شورای

  ملی  قائم  مقام  آن  بود  و  تمام  رتق  وفتق  امور  مملکت  با  هيئت  مزبور  بود،  برگزيده  بودند.  اسامی  هيئت  مديره  نيز  از  اينقرار  بود:

1-  محمد  ولی  خان  سپهدار  اعظم،  2-حاج  عليقلی  خان  سردار  اسعد،  3-  مرتضی  قلی  خان  صنيع  الدوله،  4-  سيد  حسن  تقی  زاده،  5-  ميرزاحسن  خان  وثوق  الدوله،  6-  ابراهيم  حکيمی  (حکيم  الملک)،  7-  صادق  مستشارالدوله،  8-  عبدالحسين  خان  سردار  محی،  9-  ميرزاسليمان  خان  ميکده،  10-  حاج  سيد  نصرالله  تقوی،  11-  حسينقلی  خان  نواب،12-ميرزامحمدعليخانتربيت.                                                                                        اعضای  دادگاه  عالی  انقلابی  به  اتفاق  آراء  شيخ  فضل  الله  رامحکوم  به  اعدام  نمودند،(بعنوان  مفسد  فی  الارض)  وبه  موجب  حکم  هيئت  مديره  که  رای  دادگاه  را  تائيد  وتنفيذ  نمود،درتاريخ  يازدهم  مردادماه  1288  خورشيدی  برابربا  سيزدهم  رجب  1327  قمری  درسن  69  سالکی  اورا  درميدان  سپه  به  دار  آويختند.                                          پروفسور  ادوارد  براون،  درکتاب  "تاريخ  انقلاب  ايران:"  مينويسد،شيخ  فضل  الله  نوری  از  نظر  سياسی  محکوم  بمرگ  نشد  بلکه  از  آن  روی  که  فتوای  قتل  هائی  را  درشاه  عبدالعظيم  داده  و  حکم  اين  کشتارها  که  به  مهر  اورسيده  و  بدست  دادگاه  افتاد،  به  اعدام  محکوم  شد  ".

 

نتيجه: 

الف-  بقولی  پس  از  فروپاشی  امپراطوری  عثمانی  بوسيله  دولت  انگليس  و  بياری  کلنل  لورنس،  انگليسها  که  شبه  جزيره  عربستان  را  تکه  و  پاره  کرده  بودند،  برای  حمايت  هرچه  بيشتر  اعراب،  که  نورچشمان  انگليس  هستند،  با  اينکه  دولت  ايران،  چنانکه  در  بالا  اشاره  شده  است،  اختلافات  مرزی  خود  را  توسط  اعتلاء  الملک  با  امپراطوری  عثمانی  که  شامل  تکه  عراق  هم  ميشد  سالها  قبل  رفع  کرده  و  جای  ادعاهای  جديد  باقی  نمانده  بود،  معهذا،  انگيسها  بنابر  روش  خدشه  ناپذيرخود  (تفرقه  انداز  و  حکومت  کن)  درباره  تعيين  حدود  مرز  ايران  و  دولت  نوساخته  خود،  عراق،  دبه  درآوردند.  ناگزير  درسالهای  خاتمه  جنگ  جهانی  اول  (1917-1914)  بفشار  انگلستان  کميسيونی  دربغدادبرای  تعيين  حدود  مرز  بين  ايران  وعراق  تشکيل  شد.  ازطرف  دولت  ايران  مجددا،  اعتلاء  الملک  به  نمايندگی  ايران  برای  حل  اين  مسئله،  من  درآوردی  انگلستان،  به  بغداد  رفت.  مورد  ادعای  انگلستان  حد  مرزآبی  اروند  رود  (شط  العرب)  بود  که  انگليسها  اصرار  داشتند  تا  برخلاف  اصول  و  عرف  بين  المللی،  تمام  اروند  رود  متعلق  به  عراق  باشد  و  خط  القعر،  موسوم  به  خط  تالوگ،  را  قبول  نداشتند.  که  درصورت  قبول  اين  زورگوئی  بيجا،  از  طرف  دولت  ايران،  معنی  آن  اين  بود  که  ايرانيان  هيچ  گونه  حقی  بر  اروند  رود  نخواهند  داشت.  اين  فشار  دولت  انگلستان  بر  اعتلاء  الملک  گران  آمد  و  کميسيون  تعيين  حدود  را  با  مناقشه  با  نمايندگان  انگلستان  ترک  کرد  و  هيچگونه  معاهده  و  يا  قراردادی  را  امضاء  نکرد.  نتيجه  اينکه  تا  روی  کار  آمدن  رضا  شاه،  دولت  انگستان  به  قيمومت  ازطرف  دولت  دست  نشانده  خود،  عراق،  هرکار  که  در  اروند  رود  خواستند  کردند.  رضا  شاه  کبير  با  تشکيل  نيروی  دريائی  ايران  بر  اين،  تصرف  عدوانی،  دولت  انگلستان  با  بکار  گرفتن  آن  نيرو،  تا  آنجا  که  ميتوانست  پايان  داد.  بهمين  علت  بود  که  خرمشهر  رابرای  پايگاه  نيروی  دريائی  ايران  انتخاب  کرد  تا  ناوهای  مسلح  ايرانی  بدون  اشکال  بتوانند  در  اروند  رود  رفت  و  آمد  کرده  و  از  ناوگان  بازرگانی  ايران  حمايت  کنند،  واين  خود  موجب  شد  تا  دراولين  لحظات  حمله  ناجوانمردانه  به  کشور  مابانقض  بيطرفی  اعلام  شده  از  طرف  دولت  ايران،  درشهريور  ماه  سال  1320  ازطرف  نيروهای،  به  اصطلاح  متفقين،  قوای  اشغالگر  انگليس،  بدون  اينکه  نيروی  دريائی  ايران  به  دفاع  پرداخته  باشد،  سه  فروند  ناوگان  جنگی  ايران  را  بنامهای،  ببر،  پلنگ  و  شهباز  را  به  توپ  بسته  و  آنهارا  در  اروند  رود  کناربندر  خرمشر  غرق  ساختند  ودريادار  بايندر  فرمانده  نيروی  دريائی  ايران  و  آجودانش  سروان  مکری  نژاد  راکه  از  مهمانی  مديران  شرکت  نفت  برميگشتند  و  هيچ  يک  از  آنها  اسلحه  همراه  نداشتند،  به  رگبارمسلسل  بسته  و  آن  بيگناهان  ميهن  پرست  راشهيد  سازند.  که  اين  حقيقت  بجای  خود  بحث  برانگيز  است!

ب  -  اربابان  انگليسی  اين  سرسختی  اعتلاءالملک  راهيچوقت  فراموش  نکردند.  مسئله  انگليس  ساخته،  اروند  رود،  بالاخره  درسال  1357  در  کنفرانس  سران  دول  اسلامی  با  وساطت  بومودين  رئيس  جمهوری  الجزاير،  بين  شاهنشاه  آريامهر  و  صدام  حسين،  خاتمه  يافت.  وزير  خارجه  عراق  و  عباسعلی  خلعتبری  وزير  امورخارجه  شاهنشاهی  ايران  در  همان  جا  تفاهم  نامه  پذيرش  خط  القعر،  درباره  حد  مرزآبی  بين  ايران  وعراق  در  اروند  رود  را  امضاء  کردند.  يعنی  زورگوئی  بی  منطقی  را  که  اعتلاءالملک  ميهن  پرست  نتوانست  بپذيرد ،  پسرش،  با  امضاء  خود،  کار  پدررا  به  نحو  احسن  به  پايان  رسانيد.  همين  کار  موجب  خشم  هرچه  بيشتر  انگليسها  گرديد.  چون  آن  جزيره  نشينان  خود  را  آقای  دنيا  ميدانند  و  از  کينه  شتری  نيز  بهره  فراوان  دارند،  بموقع  انتقام  خويش  را  از  اعتلاءالملک،  توسط  نوکران  دستاربند  ايرانی  خود  از  پسرش  عباسعلی  خلعتبری،  گرفتند.

پ  -  افزون  بر  اينکه،  دستاربندان  هم  بنوبه  خود  درصدد  انتقامجوئی  از  بازماندگان  کميته  ده  نفره  که  حکم  اعدام  شيخ  فضل  الله  نوری  را  صادر  کرد،  بودند،  چون  دستشان  به  اعتلاءالملک  که  سالها  پيش  درگذشته  بود  نميرسيد،  پسرش  را  بدون  کمترين  گناه،  همان  روزهای  ابتدای  شورش،  دست  پخت  بيگانگان،  به  جوخه  آتش  سپردند.

 

هاشم  حکيمی

 

 

 

از  راست  به  چپ:  صدام  حسين،  محمد  رضاشاه  پهلوی  آريامهر،  بومدين  رئيس  جمهور  الجزاير  درکنفرانس  سران  دول  اسلامی  درسال  1357  خورشيدی  در  الجزاير.

 

_____________________

 

از  خوانندگان  اين  يادمانده  ها  استد  عا  دارد  چشم  پوشی  نفرمايند  بلکه  هر  جا  کم  و  کاست  و  يا  اشتباهی  يافتند  نويسنده  را  برای  تصحيح  اين  نوشته  آگاه  فرمايند.  ازپيش  سپاسگزاری  خويش  را  تقديم  ميکند.

 

 

 

 (۳)   

 (۴)  رجوع  شود  به  "  چگونه  ميتوان  جاسوس  اتحاد  جماهير  شوروی  نبود  "  درهمين  تارنما

(۵)  ابراهيم  حکيمی  –  حکيم  الملک،  بنيان گذار و اولين  رئيس اداره‌ی تربيت  بدنی و سپهبد حجت کاشانی  آخرين رئيس  آن  اداره  بود  که  درهمان  روزهای  اول  شورش  خمينی  دست  پرورده‌ی  بيگانگان،  اعدام  گرديد

(۶)  رجوع  شود  به  "چگونه  ميتوان  جاسوس  اتحاد  جماهير  شوروی  نبود  "  درهمين  تارنما.